se ha leído el artículo
array:24 [ "pii" => "S1696281813701161" "issn" => "16962818" "doi" => "10.1016/S1696-2818(13)70116-1" "estado" => "S300" "fechaPublicacion" => "2013-01-01" "aid" => "70116" "copyright" => "Elsevier España, S.L.. Todos los derechos reservados" "copyrightAnyo" => "2013" "documento" => "article" "crossmark" => 0 "licencia" => "http://www.elsevier.com/open-access/userlicense/1.0/" "subdocumento" => "fla" "cita" => "An Pediatr Contin. 2013;11:38-45" "abierto" => array:3 [ "ES" => false "ES2" => false "LATM" => false ] "gratuito" => false "lecturas" => array:2 [ "total" => 6103 "formatos" => array:3 [ "EPUB" => 96 "HTML" => 5000 "PDF" => 1007 ] ] "itemSiguiente" => array:19 [ "pii" => "S1696281813701173" "issn" => "16962818" "doi" => "10.1016/S1696-2818(13)70117-3" "estado" => "S300" "fechaPublicacion" => "2013-01-01" "aid" => "70117" "copyright" => "Elsevier España, S.L." "documento" => "article" "crossmark" => 0 "licencia" => "http://www.elsevier.com/open-access/userlicense/1.0/" "subdocumento" => "fla" "cita" => "An Pediatr Contin. 2013;11:46-50" "abierto" => array:3 [ "ES" => false "ES2" => false "LATM" => false ] "gratuito" => false "lecturas" => array:2 [ "total" => 2393 "formatos" => array:3 [ "EPUB" => 66 "HTML" => 1726 "PDF" => 601 ] ] "es" => array:9 [ "idiomaDefecto" => true "titulo" => "Tratamiento con infusión subcutánea continua de insulina en el niño y adolescente con diabetes tipo 1" "tienePdf" => "es" "tieneTextoCompleto" => "es" "paginas" => array:1 [ 0 => array:2 [ "paginaInicial" => "46" "paginaFinal" => "50" ] ] "contieneTextoCompleto" => array:1 [ "es" => true ] "contienePdf" => array:1 [ "es" => true ] "resumenGrafico" => array:2 [ "original" => 0 "multimedia" => array:7 [ "identificador" => "fig0005" "etiqueta" => "Figura 1" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "gr1.jpeg" "Alto" => 654 "Ancho" => 1026 "Tamanyo" => 87105 ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0025" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Necesidades de insulina a lo largo de día en relación con la edad.</p>" ] ] ] "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "autoresLista" => "Beatriz García Cuartero, Raquel Barrio Castellanos" "autores" => array:2 [ 0 => array:2 [ "nombre" => "Beatriz García" "apellidos" => "Cuartero" ] 1 => array:2 [ "nombre" => "Raquel Barrio" "apellidos" => "Castellanos" ] ] ] ] ] "idiomaDefecto" => "es" "EPUB" => "https://multimedia.elsevier.es/PublicationsMultimediaV1/item/epub/S1696281813701173?idApp=UINPBA00004N" "url" => "/16962818/0000001100000001/v1_201304301912/S1696281813701173/v1_201304301912/es/main.assets" ] "itemAnterior" => array:19 [ "pii" => "S169628181370115X" "issn" => "16962818" "doi" => "10.1016/S1696-2818(13)70115-X" "estado" => "S300" "fechaPublicacion" => "2013-01-01" "aid" => "70115" "copyright" => "Elsevier España, S.L." "documento" => "article" "crossmark" => 0 "licencia" => "http://www.elsevier.com/open-access/userlicense/1.0/" "subdocumento" => "fla" "cita" => "An Pediatr Contin. 2013;11:30-7" "abierto" => array:3 [ "ES" => false "ES2" => false "LATM" => false ] "gratuito" => false "lecturas" => array:2 [ "total" => 7621 "formatos" => array:3 [ "EPUB" => 86 "HTML" => 6469 "PDF" => 1066 ] ] "es" => array:9 [ "idiomaDefecto" => true "titulo" => "Patología eosinofílica en la infancia" "tienePdf" => "es" "tieneTextoCompleto" => "es" "paginas" => array:1 [ 0 => array:2 [ "paginaInicial" => "30" "paginaFinal" => "37" ] ] "contieneTextoCompleto" => array:1 [ "es" => true ] "contienePdf" => array:1 [ "es" => true ] "resumenGrafico" => array:2 [ "original" => 0 "multimedia" => array:7 [ "identificador" => "fig0005" "etiqueta" => "Figura 1" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "gr1.jpeg" "Alto" => 504 "Ancho" => 587 "Tamanyo" => 61649 ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0040" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Esofagitis eosinofílica: exudados blanquecinos (microabscesos eosinofílicos).</p>" ] ] ] "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "autoresLista" => "Eva Martínez-Ojinaga Nodal, Miguel Ángel Molina Gutiérrez, Manuel Molina Arias" "autores" => array:3 [ 0 => array:2 [ "nombre" => "Eva Martínez-Ojinaga" "apellidos" => "Nodal" ] 1 => array:2 [ "nombre" => "Miguel Ángel" "apellidos" => "Molina Gutiérrez" ] 2 => array:2 [ "nombre" => "Manuel Molina" "apellidos" => "Arias" ] ] ] ] ] "idiomaDefecto" => "es" "EPUB" => "https://multimedia.elsevier.es/PublicationsMultimediaV1/item/epub/S169628181370115X?idApp=UINPBA00004N" "url" => "/16962818/0000001100000001/v1_201304301912/S169628181370115X/v1_201304301912/es/main.assets" ] "es" => array:13 [ "idiomaDefecto" => true "titulo" => "Discinesia ciliar primaria" "tieneTextoCompleto" => true "paginas" => array:1 [ 0 => array:2 [ "paginaInicial" => "38" "paginaFinal" => "45" ] ] "autores" => array:1 [ 0 => array:3 [ "autoresLista" => "Amparo Escribano Montaner, Miguel Armengot Carceller" "autores" => array:2 [ 0 => array:4 [ "nombre" => "Amparo Escribano" "apellidos" => "Montaner" "email" => array:1 [ 0 => "aescribano@separ.es" ] "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">a</span>" "identificador" => "aff0005" ] ] ] 1 => array:4 [ "nombre" => "Miguel Armengot" "apellidos" => "Carceller" "email" => array:1 [ 0 => "miguel.armengot@gmail.com" ] "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">b</span>" "identificador" => "aff0010" ] ] ] ] "afiliaciones" => array:2 [ 0 => array:3 [ "entidad" => "Unidad de Neumología Infantil y Fibrosis Quística. Hospital Clínico Universitario de Valencia. Universitat de València. Valencia. España" "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">a</span>" "identificador" => "aff0005" ] 1 => array:3 [ "entidad" => "Unidad de Rinología y de Discinesia Ciliar Primaria. Servicio de Otorrinolaringología. Hospital General Universitario. Universitat de València. Valencia. España" "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">b</span>" "identificador" => "aff0010" ] ] ] ] "resumenGrafico" => array:2 [ "original" => 0 "multimedia" => array:7 [ "identificador" => "fig0015" "etiqueta" => "Figura 3" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "gr3.jpeg" "Alto" => 566 "Ancho" => 768 "Tamanyo" => 106348 ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0060" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Cilios nasales en un paciente afectado de DCP e inmotilidad ciliar. Ausencia de dineína. Entre los cilios se aprecian microvellosidades que indican que el corte de estudio es el adecuado.</p>" ] ] ] "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par9005" class="elsevierStylePara elsevierViewall"><elsevierMultimedia ident="fig0025"></elsevierMultimedia><elsevierMultimedia ident="tb9005"></elsevierMultimedia></p><span id="sec0005" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Introducción</span><p id="par0005" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los cilios son organelas celulares muy ubicuas, presentes en algún momento del desarrollo en casi todas las células. Se han conservado durante la evolución de las especies, desde los protozoos hasta los vertebrados y, aunque en el pasado se consideraban estructuras vestigiales, en los últimos años se ha descubierto su papel fundamental en numerosos procesos fisiológicos.</p><p id="par0010" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Habitualmente, solo pensamos en el cilio como una organela móvil, pero una gran parte de los cilios son inmóviles y actúan como antenas receptoras de muchos procesos sensoriales y como receptores de membrana, manteniendo la homeostasis de diferentes órganos y sistemas. También desempeñan un papel importante en el adecuado desarrollo embrionario.</p><p id="par0015" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El proceso de la ciliogénesis tiene implicaciones no solo en la morfogénesis ciliar, sino en procesos patológicos directamente relacionados con ellos.</p></span><span id="sec0010" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Funciones y estructura del cilio</span><p id="par0020" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los cilios y los flagelos son estructuras posmitóticas que aparecen solamente en células en fases no proliferativas del ciclo celular (G0/G1 y comienzo de la fase S). Dado que la síntesis proteica no es posible en el interior del cilio, se han desarrollado proteínas de transporte intraflagelar (PTI) que, en sentido anterógrado y retrógrado, transportan las sustancias necesarias para construir el edificio ciliar. Una vez constituido, el cilio está constantemente regenerándose gracias a estas PTI. Cuando la célula va a entrar en fase G2 y M, el cilio se desmonta. Los centríolos emigran a las áreas perinucleares para formar el huso mitótico y, finalizada la división celular, vuelve a iniciarse el proceso de construcción ciliar. Es por ello que el cilio puede regular la proliferación celular a través de la modificación de distintas vías de señalización.</p><p id="par0025" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los cilios son proyecciones celulares que surgen de centríolos perinucleares que emigran hacia la superficie celular o se forman allí de <span class="elsevierStyleItalic">novo</span>. Dan lugar al cuerpo basal, zona clave para la ciliogénesis, constituido por 9 tripletes de microtúbulos periféricos. La parte que emerge de la célula, o axonema, tiene la clásica estructura «9 + 2»: 9 pares de microtúbulos periféricos rodeando a un par central. Los flagelos, aunque de mayor tamaño, tienen una estructura similar y un papel más definido en el transporte de células y microorganismos.</p><p id="par0030" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El complejo tubular 9 + 2 posee una serie de conectores necesarios para la función ciliar: las uniones de nexina, que ensamblan los pares de microtúbulos entre sí y son las que mantienen al cilio intacto; los brazos radiales, que enlazan el par central, con su vaina, a los pares periféricos, y los brazos de dineína (externo e interno), que surgen de cada doblete periférico y que deslizan a los microtúbulos entre sí, y son los responsables de que el cilio se mueva (<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#fig0005">fig. 1</a>).</p><elsevierMultimedia ident="fig0005"></elsevierMultimedia><p id="par0035" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los cilios pueden clasificarse en 2 grandes tipos: móviles e inmóviles; estos últimos conocidos también como primarios o sensoriales. El cilio primario tiene una estructura 9 + 0 y es el que aparece en el nodo embrionario y en otros sistemas sensoriales, aunque se le ha considerado inmóvil y sensorial frente al 9 + 2, móvil y transportador de sustancias, no siempre se comporta así, dado que —en el embrión— estos cilios (9 + 0) son móviles y establecen la asimetría visceral (<span class="elsevierStyleItalic">situs solitus</span>), mientras que algunos cilios sensoriales —como los del oído interno— tienen una estructura 9 + 2 y son móviles, determinando la formación y posición de los otolitos<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0005"><span class="elsevierStyleSup">1</span></a>.</p><p id="par0040" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los cilios intervienen en el desarrollo embrionario, en la polaridad de muchas células, en el mantenimiento de la homeostasis, en funciones sensoriales (oído, vista, olfato) y transportadoras, y en la división celular. Esta amplia capacidad funcional implica una gran complejidad morfológica y genética.</p><p id="par0045" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La función transportadora imprime movilidad a la propia célula, como sucede con el espermatozoide, o a los materiales situados sobre la superficie celular, como ocurre en las células ciliadas del aparato respiratorio, transportadoras de moco; en las de las trompas de Falopio, transportadoras del óvulo, o en las de los ventrículos cerebrales, transportadoras de líquido cefalorraquídeo. Las funciones sensoriales visuales y las homeostáticas están ligadas a las proteínas de transporte intraflagelar, que en sentido anterógrado y retrógrado transportan moléculas y proteínas<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0010"><span class="elsevierStyleSup">2</span></a>. Además, pueden actuar como mecanorreceptores, en los cilios del oído interno, por ejemplo, o como quimiorreceptores en el olfato.</p><p id="par0050" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La amplia distribución ciliar y su implicación funcional explican que defectos primarios del cilio desencadenen una amplísima y, en ocasiones, enigmática, variedad de manifestaciones clínicas (<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#tbl0005">tabla 1</a>) y que la disfunción, tanto de los cilios móviles como de los primarios, se liguen a una amplia gama de enfermedades conocidas como «ciliopatías»<a class="elsevierStyleCrossRefs" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3–5</span></a>:<ul class="elsevierStyleList" id="lis0005"><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0005"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0055" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Discinesia ciliar primaria (DCP).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0010"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0060" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Hidrocefalia congénita.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0015"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0065" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Ceguera progresiva (retinitis pigmentaria).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0020"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0070" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Hipoacusia neurosensorial (síndrome de Usher).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0025"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0075" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Cardiopatías congénitas complejas, especialmente si acompañan a desórdenes de la lateralidad.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0030"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0080" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Asplenia o poliesplenia.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0035"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0085" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Atresia biliar.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0040"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0090" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Atresia esofágica, reflujo gastroesofágico grave.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0045"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0095" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Riñón poliquístico, nefronoptisis.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0050"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0100" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de Senior-Loken.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0055"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0105" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Amaurosis congénita de Leber.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0060"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0110" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de Merckel-Guber.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0065"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0115" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de Joubert (síndrome cerebeloóculo- renal).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0070"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0120" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de Bardet Biedl (obesidad, hipogenitalismo, debilidad mental, defectos craneales, retinitis pigmentaria, sindactilia).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0075"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0125" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome oro-facial-digital, tipo I.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0080"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0130" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de Alstrom.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0085"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0135" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de McKusick-Kaufman.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0090"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0140" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Síndrome de Ellis van Creveld.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0095"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0145" class="elsevierStylePara elsevierViewall">JATD: condrodisplasia juvenil (distrofia torácica asfixiante).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0100"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0150" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Displasia craneoectodérmica o síndrome de Sensenbrenner.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0105"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0155" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Polidactilia.</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0110"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0160" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Heterotaxia.</p></li></ul></p><elsevierMultimedia ident="tbl0005"></elsevierMultimedia><p id="par0165" class="elsevierStylePara elsevierViewall">De todas ellas, la DCP es el síndrome clínico más frecuente y con mayor repercusión clínica. Se conoce también como síndrome de inmotilidad ciliar y es un trastorno hereditario, autosómico recesivo, sin predilección de sexo o raza<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0030"><span class="elsevierStyleSup">6</span></a>, que afecta a 1/10.000-60.000 individuos<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0035"><span class="elsevierStyleSup">7</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0040"><span class="elsevierStyleSup">8</span></a>.</p><p id="par0170" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La causa subyacente es una falta total de cilios<elsevierMultimedia ident="tb0005"></elsevierMultimedia><elsevierMultimedia ident="tb0010"></elsevierMultimedia>(aplasia ciliar), entidad muy rara, o una anomalía ciliar que, o bien impide su movilidad (síndrome del cilio inmóvil), o imposibilita una batida normal (discinesia ciliar)<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0035"><span class="elsevierStyleSup">7</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0040"><span class="elsevierStyleSup">8</span></a>.</p><p id="par0200" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Tanto la discinesia como la inmovilidad conducen a una ausencia de transporte mucociliar que, en el aparato respiratorio, provoca estasis de secreciones e infección crónica de las vías respiratorias altas y bajas<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0035"><span class="elsevierStyleSup">7</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0045"><span class="elsevierStyleSup">9</span></a>. El trastorno de movilidad afecta también al espermatozoide y a los cilios de la trompa de Falopio, por lo que es común la esterilidad en los varones y una fertilidad reducida en las mujeres. La ineficacia de los cilios nodales embrionarios hace que la asimetría de los órganos internos se disponga al azar dando lugar, en un 50% de estos pacientes, a un <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus</span> total. Su presencia, junto a sinusitis crónica y bronquiectasias, se conoce como síndrome de Kartagener, un subgrupo de la DCP con una prevalencia de 1/20.000-40.000 individuos<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0035"><span class="elsevierStyleSup">7</span></a>. En la actualidad, dado que las bronquiectasias no existen en el momento del nacimiento y que un diagnóstico precoz y la adopción de medidas terapéuticas adecuadas podrían retrasar su aparición, este síndrome podría quedar definido por la coexistencia de DCP y <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0050"><span class="elsevierStyleSup">10</span></a>.</p></span><span id="sec0015" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Manifestaciones clínicas</span><p id="par0205" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El diagnóstico clínico precisa de un alto índice de sospecha y el pediatra general deberá estar alerta sobre esta enfermedad, ya que al cursar con manifestaciones bastante comunes en el niño sano<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0020"><span class="elsevierStyleSup">4</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0055"><span class="elsevierStyleSup">11</span></a> es fácil infravalorar su incidencia<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0060"><span class="elsevierStyleSup">12</span></a> y retrasar su detección<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0065"><span class="elsevierStyleSup">13</span></a>. Precisamente por ello, en 2006, la Sociedad Respiratoria Europea (ERS), constituyó un grupo de trabajo (<span class="elsevierStyleItalic">Task Force on PCD</span>) con el fin de conocer la prevalencia y características de la DCP pediátrica, así como las actitudes diagnósticas y terapéuticas en los distintos países europeos. Sus conclusiones quedan reflejadas en 3 artículos. El primero es una normativa de consenso con las recomendaciones sobre el abordaje diagnóstico y terapéutico de la enfermedad<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>. El segundo recoge los factores que determinan la edad del diagnóstico en los niños europeos y corrobora que el síndrome se diagnostica escasa y tardíamente<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0075"><span class="elsevierStyleSup">15</span></a>. En el tercero, se valoran la concordancia entre la práctica clínica habitual y las recomendaciones del consenso, comprobando una gran heterogeneidad terapéutica y una pobre correspondencia con las recomendaciones de la <span class="elsevierStyleItalic">Task Force</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0080"><span class="elsevierStyleSup">16</span></a>.</p><p id="par0210" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La DCP se caracteriza por una presentación precoz, desde el nacimiento, persistencia a lo largo de toda la vida y afectación multisistémica (<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#tbl0010">tabla 2</a>). Las manifestaciones clínicas son variables (<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#tbl0015">tabla 3</a>)<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>.</p><elsevierMultimedia ident="tbl0010"></elsevierMultimedia><elsevierMultimedia ident="tbl0015"></elsevierMultimedia><p id="par0215" class="elsevierStylePara elsevierViewall">En el período prenatal un <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus</span>, detectado por ecografía, es indicio de DCP, dado que afecta al 50% de estos pacientes frente al 0,001% detectado en la población general.</p><p id="par0220" class="elsevierStylePara elsevierViewall">En el periodo neonatal el comienzo clínico puede ser un distrés respiratorio, sin «causa aparente», con o sin neumonía<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0060"><span class="elsevierStyleSup">12</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0065"><span class="elsevierStyleSup">13</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0085"><span class="elsevierStyleSup">17</span></a>. La existencia de un <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus</span>, o un antecedente familiar positivo para la enfermedad, deben orientar el diagnóstico. Una rinorrea constante, desde el primer día de vida, es un signo tan significativo de DCP<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0085"><span class="elsevierStyleSup">17</span></a> que muchos padres indican que el niño «ha nacido resfriado».</p><p id="par0225" class="elsevierStylePara elsevierViewall">En la infancia, es característica una tos húmeda o productiva, crónica, diaria y con expectoración mucopurulenta. Los niños pueden ser diagnosticados de asma «atípica», que no responde al tratamiento habitual<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a>. Las otitis medias secretoras y la presencia de moco en el oído medio, en ausencia de inflamación aguda, se dan en el 85% de los casos<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a> y condicionan una pérdida de audición y retraso del lenguaje<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0090"><span class="elsevierStyleSup">18</span></a>. Los problemas óticos mejoran con la edad, sin desaparecer, y una hipoacusia de transmisión es la norma<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0095"><span class="elsevierStyleSup">19</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0100"><span class="elsevierStyleSup">20</span></a>.</p><p id="par0230" class="elsevierStylePara elsevierViewall">En los niños mayores, es frecuente la sinusitis. La poliposis nasal es menos común que en la fibrosis quística (FQ) y en el 10% de los casos se detectan bronquiectasias<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>. En la adolescencia y en la edad adulta es habitual la ocupación —parcial o total— de todos los senos paranasales por tejido blando o secreciones, la hipoplasia sinusal en general y, sobre todo, la aplasia de los senos frontales (<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#fig0010">fig. 2</a>), consecuencia de la falta del estímulo eutrófico neumatizador en la mucosa enferma. La cefalea es común, posiblemente relacionada con reagudizaciones de la sinusitis crónica, aunque también puede deberse a problemas de drenaje del líquido cefalorraquídeo<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0105"><span class="elsevierStyleSup">21</span></a>.<elsevierMultimedia ident="tb0015"></elsevierMultimedia><elsevierMultimedia ident="tb0020"></elsevierMultimedia></p><elsevierMultimedia ident="fig0010"></elsevierMultimedia><p id="par0255" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La auscultación es frecuentemente patológica, con subcrepitantes o sibilancias que pueden emular asma. La función pulmonar permanece relativamente estable, pero hacia la tercera década de la vida suele existir un patrón obstructivo<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0110"><span class="elsevierStyleSup">22</span></a>. La tomografía computarizada de alta resolución parece ser más sensible en la detección precoz del daño pulmonar que la espirometría, sobre todo en los pacientes de mayor edad, aunque no queda clara la posible correlación entre ambas, pues mientras que en algún estudio la función pulmonar no refleja el daño pulmonar existente<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0115"><span class="elsevierStyleSup">23</span></a>, en otro, realizado en niños, la evolución de ambos parámetros es paralela<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0120"><span class="elsevierStyleSup">24</span></a>. Las anomalías radiográficas incluyen engrosamiento peribronquial, atelectasias y atrapamiento aéreo y, en la mayor parte de casos, bronquiectasias<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0060"><span class="elsevierStyleSup">12</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0125"><span class="elsevierStyleSup">25</span></a>. La infección bronquial se inicia precozmente y es la mayor causa de morbilidad y mortalidad en la DCP. Las bacterias más comunes en niños y adolescentes son <span class="elsevierStyleItalic">Haemophylus influenzae</span> no tipificable, <span class="elsevierStyleItalic">Staphylococcus aureus</span> y <span class="elsevierStyleItalic">Streptococcus pneumoniae</span>. En los pacientes mayores con enfermedad avanzada, se aísla más comúnmente <span class="elsevierStyleItalic">Pseudomonas aeruginosa</span> y micobacterias no tuberculosas<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0060"><span class="elsevierStyleSup">12</span></a>. La inflamación pulmonar es fundamentalmente neutrofílica, similar a la de la FQ, a pesar de que la expresión pulmonar es habitualmente más leve en la DCP<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0130"><span class="elsevierStyleSup">26</span></a>.</p><p id="par0260" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La mayoría de los varones tienen espermatozoides inmóviles y unos ductos eferentes testiculares sin actividad ciliar, por lo que son infértiles. Una minoría (< 20%) puede fecundar porque, aunque la estructura del cilio y del espermatozoide es similar, su composición polipeptídica es diferente<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0135"><span class="elsevierStyleSup">27</span></a>. En la mujer, la deficiente actividad de los cilios en la trompa de Falopio entorpece el transporte del óvulo hacia el útero, lo que incrementa el número de embarazos ectópicos<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0140"><span class="elsevierStyleSup">28</span></a> y reduce un 50% su fertilidad.</p></span><span id="sec0020" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Diagnóstico</span><p id="par0265" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El diagnóstico de la DCP se apoya en una clínica sospechosa, en la demostración objetiva de la disfunción o inmotilidad ciliar y en la existencia, o no, de alteraciones ultraestructurales en el cilio. Tanto la exploración funcional como el estudio ultramicroscópico del cilio exigen la utilización de técnicas específicas, no siempre al alcance de todos los centros, y la existencia de un equipo experimentado que sepa interpretarlas. En los lugares que no disponen de las mismas, se pueden plantear inicialmente unas pruebas de cribado, cuyos resultados podrían descartar ya la enfermedad, o apoyar la realización de la segunda línea de exploraciones, específicas y confirmatorias<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>.</p><span id="sec0025" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Tests de cribado</span><span id="sec0030" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Medición del óxido nítrico exhalado nasal</span><p id="par0270" class="elsevierStylePara elsevierViewall">En la actualidad se propugna como el test de primera elección para el diagnóstico de la DCP<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0145"><span class="elsevierStyleSup">29</span></a> (95% de sensibilidad y 90% de especificidad) 30, ya que sus valores son muy bajos o están ausentes en estos pacientes<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0060"><span class="elsevierStyleSup">12</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0155"><span class="elsevierStyleSup">31</span></a>, incluso en aquellos cuyos cilios tienen una ultraestructura normal<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0160"><span class="elsevierStyleSup">32</span></a>. Las cifras elevadas excluyen habitualmente la enfermedad<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0155"><span class="elsevierStyleSup">31</span></a>, pero no ocurre así con los valores normales<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0150"><span class="elsevierStyleSup">30</span></a>. Los valores bajos requieren realizar tests de confirmación, dado que otras enfermedades (fibrosis quística, panbronquiolitis, sinusitis crónica y poliposis nasal) también los tienen<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>. Es necesario estandarizar su determinación en todos los grupos de edad, sobre todo en los niños pequeños<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0165"><span class="elsevierStyleSup">33</span></a>. Recientemente, se han publicado valores de referencia y puntos de corte para distintas edades, utilizando 3 métodos distintos de medición: retención de la respiración (BH-NNO), exhalación oral contra la resistencia (OE-RNNO) y respiración corriente (TB-NNO), llegando a la conclusión de que el óxido nítrico exhalado nasal es una herramienta útil en todos los grupos de edad, siempre que el método aplicado se adecue a la edad del paciente<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0145"><span class="elsevierStyleSup">29</span></a>.</p></span><span id="sec0035" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Medida del aclaramiento mucociliar</span><p id="par0275" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Entre los métodos utilizados, el test de la sacarina es subjetivo, difícil de interpretar, no informativo en casos de batido discinético<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0170"><span class="elsevierStyleSup">34</span></a>, y no se recomienda en niños < 12 años<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0160"><span class="elsevierStyleSup">32</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0175"><span class="elsevierStyleSup">35</span></a>. El estudio del transporte mucociliar nasal con seroalbúmina marcada con <span class="elsevierStyleSup">99</span>TC es un test objetivo, muy específico pero poco sensible, que puede utilizarse a cualquier edad<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0180"><span class="elsevierStyleSup">36</span></a>, incluso en el recién nacido<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0185"><span class="elsevierStyleSup">37</span></a>. Su mayor mérito es que se trata de una técnica de exclusión<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0170"><span class="elsevierStyleSup">34</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0190"><span class="elsevierStyleSup">38</span></a>, ya que un transporte normal permite descartar la DCP, pero un test alterado no la diagnostica, dado que otras enfermedades también pueden alterarlo (discinesias ciliares secundarias). Otros estudios con radioaerosoles permiten medir el aclaramiento mucociliar pulmonar, a partir de los 5 años de edad, con una sensibilidad del 88% y una especificidad del 100%<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0195"><span class="elsevierStyleSup">39</span></a>.</p></span></span><span id="sec0040" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Test diagnósticos definitivos</span><p id="par0280" class="elsevierStylePara elsevierViewall">No hay ningún «gold standard» para el diagnóstico de todos los fenotipos de DCP, por lo que es necesario, tal como recomienda la <span class="elsevierStyleItalic">Task Force on PCD</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>, efectuar una rigurosa evaluación tanto de la frecuencia (FBC) y patrón de batido ciliar (PBC), mediante vídeo de alta resolución digital y alta velocidad (<span class="elsevierStyleItalic">digital high speed video</span> [DHSV]), como de la ultraestructura del cilio, mediante microscopia electrónica de transmisión (ME). Aunque la evaluación del PBC requiere un alto grado de habilidad y experiencia, es necesario efectuarlo siempre, dado que existen casos con movimiento discinético y frecuencia de batida normal<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0200"><span class="elsevierStyleSup">40</span></a>, que no serían diagnosticados con la sola determinación de la FBC14. Además, cada vez se describen más casos atípicos de DCP con ultraestructura ciliar normal (entre un 10 y 28%)<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0050"><span class="elsevierStyleSup">10</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0205"><span class="elsevierStyleSup">41</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0210"><span class="elsevierStyleSup">42</span></a>, que serían pasados por alto en centros donde el diagnóstico depende sólo de la ME<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0215"><span class="elsevierStyleSup">43</span></a>.</p><p id="par0285" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Ambas técnicas requieren la toma de una muestra de células ciliadas del epitelio respiratorio, nasal (más accesible) o bronquial y, para ello, el cepillado o el raspado (más rentable), son los métodos recomendados.</p><p id="par0290" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Es imperativo que la muestra de células ciliadas sea correctamente manipulada para que los resultados sean fiables, ya que las células, tras su separación del epitelio, entran en apoptosis en muy poco tiempo<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0215"><span class="elsevierStyleSup">43</span></a>.</p><span id="sec0045" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Estudio de la batida ciliar mediante «Digital high speedy video»</span><p id="par0295" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Se efectúa analizando la muestra, depositada en un medio de cultivo celular, inmediatamente después de su obtención. Permite examinar la batida ciliar en diferentes planos, a distintas velocidades, incluso imagen a imagen<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0220"><span class="elsevierStyleSup">44</span></a>, tras su grabación con una cámara digital de alta velocidad, y la aplicación de un programa informático que mide:<ul class="elsevierStyleList" id="lis0010"><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0115"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0300" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La FBC, considerada normal si es ≥ 9 Hz (540 batidas por minuto).</p></li><li class="elsevierStyleListItem" id="lsti0120"><span class="elsevierStyleLabel">—</span><p id="par0305" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El PBC, con sus 2 ciclos: fase de extensión y fase de recuperación. Es el test diagnóstico con mayor sensibilidad, especificidad, valor predictivo negativo y positivo<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0225"><span class="elsevierStyleSup">45</span></a>.</p></li></ul></p><p id="par0310" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Una forma alternativa de determinar la eficacia de la batida es el test de rotación celular, que indica normalidad cuando las células son capaces de rotar sobre sí mismas en el medio de cultivo.</p></span><span id="sec0050" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Estudio de la ultraestructura ciliar (microscopia electrónica)</span><p id="par0315" class="elsevierStylePara elsevierViewall">En este caso, la muestra se sumerge en glutaraldehído y se procesa para su estudio mediante ME. Se examinan entre 10–100 cortes transversales por paciente y se analizan tanto la orientación de los cilios, como los distintos componentes del axonema ciliar. Requiere de personal experto y criterios específicos, cuantitativos y cualitativos, sobre las distintas estructuras ciliares que se estudiarán<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0210"><span class="elsevierStyleSup">42</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0230"><span class="elsevierStyleSup">46</span></a>. Se considera que existe ausencia de dineína cuando el número medio de brazos de dineína, contados por cada corte trasversal, es menor de 2. Se definen como déficits parciales tanto a la ausencia de brazos internos (cuando el número medio es < 0,6 por corte transversal), como a la de los externos (cuando es menor de 1,6); pocos brazos de dineína (externos o internos) cuando el valor medio es menor de 7 y 3, respectivamente, y brazos cortos de dineína cuando la proyección de los mismos es corta respecto a la de los cilios normales. La orientación ciliar se considera normal si la disposición de los túbulos centrales varía menos de 28°. Las alteraciones del patrón 9 + 2 se consideran significativas cuando afectan a más del 30% de los axonemas ciliares<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0050"><span class="elsevierStyleSup">10</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0210"><span class="elsevierStyleSup">42</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0215"><span class="elsevierStyleSup">43</span></a>.</p><p id="par0320" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los defectos más frecuentes (80–95% de los casos) son la ausencia completa de dineína, que se asocia a inmovilidad ciliar, y la ausencia parcial (de brazos internos o externos, poca dineína o brazos cortos), que se liga a discinesia (<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#fig0015">fig. 3</a>). Otras anomalías incluyen: la ausencia de brazos radiales, la transposición ciliar y la agenesia de túbulos centrales<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0035"><span class="elsevierStyleSup">7</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0210"><span class="elsevierStyleSup">42</span></a> aunque, desde un punto de vista exclusivamente morfológico, solo el déficit total de dineína se considera diagnóstico. La aplasia ciliar es un hallazgo extraordinariamente raro. En caso de duda, son útiles los cultivos celulares, pues los cilios neoformados reproducen las alteraciones congénitas, y no las adquiridas<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0210"><span class="elsevierStyleSup">42</span></a>. Una ultraestructura normal no descarta la DCP<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0055"><span class="elsevierStyleSup">11</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>.</p><elsevierMultimedia ident="fig0015"></elsevierMultimedia></span></span></span><span id="sec0055" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Test genéticos</span><p id="par0325" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Las pruebas genéticas en la DCP son todo un reto debido a la amplia heterogeneidad y el gran número de posibles genes causantes involucrados<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0235"><span class="elsevierStyleSup">47</span></a>. Actualmente, se está intentando a nivel internacional identificar y definir los genes y las mutaciones causantes de la enfermedad. Hasta ahora se conocen 12 genes asociados a la DCP: <span class="elsevierStyleItalic">DNAI1, DNAH5, TXNDC3, DNAH11, DNAI2, DNAAF2 [C14orf104]</span>,<elsevierMultimedia ident="tb0025"></elsevierMultimedia><span class="elsevierStyleItalic">RSPH4A, RSPH9, DNAAF1 [LRRC50], CCDC39, CCDC40, y DNAL1</span>. Entre ellos, las mutaciones, DNAI1 y DNAH5, que codifican para las proteínas externas de los brazos de dineína, se detectan en un 30–35% de los casos<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0030"><span class="elsevierStyleSup">6</span></a> y son las únicas que podrían ser estudiadas en laboratorios especializados<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0240"><span class="elsevierStyleSup">48</span></a>. La mutación DNAH11 se ha identificado en pacientes con DCP y ultraestructura ciliar normal, mientras que mutaciones en el gen RPGR, localizado en el cromosoma X, han sido identificadas en varones con retinitis pigmentaria y DCP. Por ello, aunque las pruebas de ADN podrían ser útiles para establecer el diagnóstico en algunos casos, no pueden remplazar todavía a otras pruebas diagnósticas.</p></span><span id="sec0060" class="elsevierStyleSection elsevierViewall"><span class="elsevierStyleSectionTitle">Tratamiento</span><p id="par0345" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El manejo de la DCP no se apoya en evidencias científicas al carecer de estudios apropiados. La mayor parte de las recomendaciones terapéuticas extrapolan las pautas de tratamiento de la fibrosis quística<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0055"><span class="elsevierStyleSup">11</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0090"><span class="elsevierStyleSup">18</span></a>.</p><p id="par0350" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Se aconseja que el diagnóstico y el seguimiento de los pacientes con DCP sean realizados, total o complementariamente, en un centro especializado en esta enfermedad<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0090"><span class="elsevierStyleSup">18</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0105"><span class="elsevierStyleSup">21</span></a>. En cualquier caso, deben ser controlados cadencialmente por especialistas en neumología y otorrinolaringología.</p><p id="par0355" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La fisioterapia respiratoria y el ejercicio físico son puntales básicos del tratamiento, y la cobertura vacunal completa, incluidas las vacunas antigripal y antineumocóccica, debe plantearse en todos los pacientes. El tabaquismo, activo y pasivo, debe ser firmemente desaconsejado.</p><p id="par0360" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Se recomienda practicar cultivos seriados de esputo (≥ 3 meses) en orden a detectar precozmente patógenos respiratorios que exijan un tratamiento de erradicación<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>.</p><p id="par0365" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Las reagudizaciones infecciosas deben tratarse precozmente con ciclos orales, prolongados, de antibióticos, a altas dosis, según antibiograma, recurriendo a la vía intravenosa, en caso de pobre respuesta. En pacientes, con infección crónica por <span class="elsevierStyleItalic">P. aeruginosa</span> debe contemplarse la utilización de antiobioterapia nebulizada, a largo plazo, para reducir las exacerbaciones<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0015"><span class="elsevierStyleSup">3</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0090"><span class="elsevierStyleSup">18</span></a>.</p><p id="par0370" class="elsevierStylePara elsevierViewall">No hay datos sobre la efectividad de agentes que reduzcan la inflamación (corticoides inhalados o macrólidos)<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0085"><span class="elsevierStyleSup">17</span></a>. No se recomienda el uso de N-acetilcisteína, y la ADNasa nebulizada (mucolítico/antineutrofílico) podría ser considerada en pacientes seleccionados. El suero hipertónico salino nebulizado puede ser beneficioso para incrementar el aclaramiento del moco<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a> y los broncodilatadores podrían ser utilizados en los casos en que existieran signos/síntomas de asma/hiperreactividad bronquial (HRB) y una prueba confirmada de obstrucción reversible del flujo aéreo<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a><span class="elsevierStyleSup">,</span><a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0090"><span class="elsevierStyleSup">18</span></a>.</p><p id="par0375" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Las infecciones agudas del oído medio requieren antibióticos. La actitud frente a las otitis secretoras es conservadora, con valoración audiológica regular y uso alternativo de audífonos. La colocación de drenajes transtimpánicos está muy discutida, ya que no mejora la otitis, persistiendo una otorrea permanente que los obstruye, por lo que el Consenso de la ERS<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a> aconseja «evitarla en la medida de lo posible». Aun así, las evidencias en uno u otro sentido no están claras<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0245"><span class="elsevierStyleSup">49</span></a>.</p><p id="par0380" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La rinorrea crónica se trata con sonados nasales frecuentes y lavados con suero salino<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0250"><span class="elsevierStyleSup">50</span></a>. Los corticoides tópicos no parecen ser beneficiosos a no ser que exista rinosinusitis<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0065"><span class="elsevierStyleSup">13</span></a>. Las reagudizaciones sinusales son escasas y se tratan con antibióticos sistémicos. Raramente, se precisa tratamiento quirúrgico y los resultados son pobres en caso de practicarse.</p></span></span>" "textoCompletoSecciones" => array:1 [ "secciones" => array:8 [ 0 => array:2 [ "identificador" => "sec0005" "titulo" => "Introducción" ] 1 => array:2 [ "identificador" => "sec0010" "titulo" => "Funciones y estructura del cilio" ] 2 => array:2 [ "identificador" => "sec0015" "titulo" => "Manifestaciones clínicas" ] 3 => array:3 [ "identificador" => "sec0020" "titulo" => "Diagnóstico" "secciones" => array:2 [ 0 => array:3 [ "identificador" => "sec0025" "titulo" => "Tests de cribado" "secciones" => array:2 [ 0 => array:2 [ "identificador" => "sec0030" "titulo" => "Medición del óxido nítrico exhalado nasal" ] 1 => array:2 [ "identificador" => "sec0035" "titulo" => "Medida del aclaramiento mucociliar" ] ] ] 1 => array:3 [ "identificador" => "sec0040" "titulo" => "Test diagnósticos definitivos" "secciones" => array:2 [ 0 => array:2 [ "identificador" => "sec0045" "titulo" => "Estudio de la batida ciliar mediante «Digital high speedy video»" ] 1 => array:2 [ "identificador" => "sec0050" "titulo" => "Estudio de la ultraestructura ciliar (microscopia electrónica)" ] ] ] ] ] 4 => array:2 [ "identificador" => "sec0055" "titulo" => "Test genéticos" ] 5 => array:2 [ "identificador" => "sec0060" "titulo" => "Tratamiento" ] 6 => array:1 [ "titulo" => "<span class="elsevierStyleSectionTitle">Bibliografía recomendada</span>" ] 7 => array:1 [ "titulo" => "Bibliografía" ] ] ] "pdfFichero" => "main.pdf" "tienePdf" => true "multimedia" => array:13 [ 0 => array:7 [ "identificador" => "fig0005" "etiqueta" => "Figura 1" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "gr1.jpeg" "Alto" => 543 "Ancho" => 766 "Tamanyo" => 100111 ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0050" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Estructura de los cilios respiratorios.</p>" ] ] 1 => array:7 [ "identificador" => "fig0010" "etiqueta" => "Figura 2" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "gr2.jpeg" "Alto" => 362 "Ancho" => 768 "Tamanyo" => 77855 ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0055" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">TCAR maxilofacual correspondiente a un paciente afectado de discinesia ciliar primaria. A: aplaxia de los senos frontales (flecha). B: hipoplasia y ocupación parcial de los senos maxilares (flecha). Estos hallazgos solo son valorables a partir de la adolescencia, dado el desarrollo cronológico de los senos paranasales.</p>" ] ] 2 => array:7 [ "identificador" => "fig0015" "etiqueta" => "Figura 3" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "gr3.jpeg" "Alto" => 566 "Ancho" => 768 "Tamanyo" => 106348 ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0060" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Cilios nasales en un paciente afectado de DCP e inmotilidad ciliar. Ausencia de dineína. Entre los cilios se aprecian microvellosidades que indican que el corte de estudio es el adecuado.</p>" ] ] 3 => array:7 [ "identificador" => "tbl0005" "etiqueta" => "Tabla 1" "tipo" => "MULTIMEDIATABLA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "tabla" => array:1 [ "tablatextoimagen" => array:1 [ 0 => array:2 [ "tabla" => array:1 [ 0 => """ <table border="0" frame="\n \t\t\t\t\tvoid\n \t\t\t\t" class=""><tbody title="tbody"><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleBold">Cilios móviles</span> \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Aparato respiratorio: sistema mucociliar \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Trompas de Falopio: arrastre del óvulo \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Tracto cerebrospinal: circulación de líquido cefalorraquídeo \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Flagelo del espermatozoide: transporte del mismo hacia el óvulo \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Cilios nodales del embrión: posición visceral \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Patología asociada \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Discinesia ciliar primaria \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Embarazos ectópicos \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Hidrocefalia \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Esterilidad masculina \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Malposiciones viscerales, <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus</span> \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleBold">Cilios sensoriales/primarios</span> \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Mecano sensores en los túbulos renales \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Receptores olfatorios \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Receptores retinianos (conos y bastones) \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Receptores del oído interno \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Señalización Hedgehog (regulador de la morfogénesis y del patrón de crecimiento de diferentes órganos y tejidos) y otras vías en el desarrollo \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Patología asociada \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Riñón poliquístico y nefronoptisis \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Anosmia \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Degeneración retiniana: retinitis pigmentaria \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Degeneración del oído interno: hipoacusia neurosensorial \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Degeneración retiniana y oído interno: síndrome de Usher \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Anosmia \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleHsp" style=""></span>Trastornos del desarrollo: obesidad, polidactilia, malformaciones del sistema nervioso central, craneofaciales, cardíacas, hepáticas, retraso mental… \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr></tbody></table> """ ] "imagenFichero" => array:1 [ 0 => "xTab191361.png" ] ] ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0065" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Cilios en el organismo: fisiología y patología</p>" ] ] 4 => array:7 [ "identificador" => "tbl0010" "etiqueta" => "Tabla 2" "tipo" => "MULTIMEDIATABLA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "tabla" => array:1 [ "tablatextoimagen" => array:1 [ 0 => array:2 [ "tabla" => array:1 [ 0 => """ <table border="0" frame="\n \t\t\t\t\tvoid\n \t\t\t\t" class=""><thead title="thead"><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-head\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t" style="border-bottom: 2px solid black">Órgano \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-head\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t" style="border-bottom: 2px solid black">Manifestación clínica \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr></thead><tbody title="tbody"><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="3" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Pulmón</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Distrés respiratorio neonatal \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Bronquitis recurrentes \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Bronquiectasias \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="2" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Oído</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Otitis media secretora \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Otitis media crónica \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="2" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Fosas y senos</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Sinusitis crónica \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Hipoplasia de senos, ante todo frontales \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="2" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Tracto genitourinario</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Infertilidad masculina \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Mujer: fertilidad disminuida, embarazo ectópico \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="2" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Lateralidad orgánica</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleItalic">Situs inversus totalis</span> \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleItalic">Situs ambiguus</span> (heterotaxia) \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Sistema nervioso central \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Hidrocefalia (rara) \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr></tbody></table> """ ] "imagenFichero" => array:1 [ 0 => "xTab191362.png" ] ] ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0070" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Manifestaciones de la discinesia ciliar primaria en los distintos órganos del cuerpo humano.</p>" ] ] 5 => array:7 [ "identificador" => "tbl0015" "etiqueta" => "Tabla 3" "tipo" => "MULTIMEDIATABLA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "tabla" => array:2 [ "leyenda" => "<p id="spar0080" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Tomado de Barbato et al<a class="elsevierStyleCrossRef" href="#bib0070"><span class="elsevierStyleSup">14</span></a>.</p>" "tablatextoimagen" => array:1 [ 0 => array:2 [ "tabla" => array:1 [ 0 => """ <table border="0" frame="\n \t\t\t\t\tvoid\n \t\t\t\t" class=""><thead title="thead"><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-head\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t" style="border-bottom: 2px solid black">Órgano \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-head\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t" style="border-bottom: 2px solid black">Manifestación clínica \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr></thead><tbody title="tbody"><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="2" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Prenatal</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Detección por ecografía de <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus totalis</span> (25% tienen DCP) o heteroataxia (prevalencia de DCP desconocida). El 40-50% de las DCP presentan <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus totalis</span> \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Ventriculomegalia cerebral fetal leve \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="4" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Neonatal</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">> 75% presentan distrés respiratorio precisando O<span class="elsevierStyleInf">2</span> \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Rinorrea continua desde primer día de vida \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t"><span class="elsevierStyleItalic">Situs inversus</span> u otras formas de heteroataxia \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Hidrocefalia, en algunos individuos con DCP (reflejan disfunción de los cilios del epéndimo) \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="7" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Infancia</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Tos, productiva o húmeda, crónica, asociada, o no, a atelectasias o neumonías recurrentes \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Asma atípico, que no responde al tratamiento, especialmente si cursa con tos húmeda \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Bronquiectasias idiopáticas \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Rinitis diaria persistente. Pólipos nasales (raros a esta edad) \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Sinusitis crónica en niños mayores \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Otitis media secretora \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Pérdida de audición \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " rowspan="8" align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Adolescencia y edad adulta</td><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Como en la infancia \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Bronquiectasias más evidentes en el adulto \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Expectoración mucopurulenta crónica \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Dedos en palillo de tambor, en ocasiones \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Patrón espirométrico progresivo, obstructivo o mixto \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Poliposis nasal y halitosis \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Infertilidad en varones (≈50%) debida a la inmotilidad de los espermatozoides \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr><tr title="table-row"><td class="td" title="\n \t\t\t\t\ttable-entry\n \t\t\t\t " align="left" valign="\n \t\t\t\t\ttop\n \t\t\t\t">Embarazo ectópico y subfertilidad en mujeres \t\t\t\t\t\t\n \t\t\t\t</td></tr></tbody></table> """ ] "imagenFichero" => array:1 [ 0 => "xTab191360.png" ] ] ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0075" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Manifestaciones clínicas de la discinesia ciliar primaria (DCP) según edad.</p>" ] ] 6 => array:5 [ "identificador" => "fig0025" "tipo" => "MULTIMEDIAFIGURA" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "figura" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagen" => "fx1.jpeg" "Alto" => 494 "Ancho" => 498 "Tamanyo" => 61833 ] ] ] 7 => array:6 [ "identificador" => "tb9005" "tipo" => "MULTIMEDIATEXTO" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "texto" => array:1 [ "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par9010" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Un 50% de los pacientes con discinesia ciliar primaria (DCP) tienen <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus totalis</span>.</p><p id="par9015" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Las otitis medias, la rinorrea profusa desde el nacimiento y la tos productiva crónica son los síntomas predominantes en la infancia. Las bronquiectasias y la sinusitis están presentes en la mayor parte de adolescentes y adultos. Los varones suelen ser infértiles.</p><p id="par9020" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El diagnóstico precoz disminuye la morbilidad y la mortalidad, y mejora el pronóstico.</p><p id="par9025" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La medición del óxido nítrico nasal es un método útil de cribado en pacientes con sospecha clínica de DCP. Métodos alternativos serían los estudios radioisotópicos de aclaramiento mucociliar nasal o bronquial. Todos deben confirmarse con los tests diagnósticos definitivos.</p><p id="par9030" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El diagnóstico definitivo exige valorar la frecuencia y el patrón de batido ciliar, así como la ultraestructura del cilio. Una ultraestructura ciliar normal no excluye la DCP.</p><p id="par9035" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La terapia respiratoria es extrapolada de la fibrosis quística. Puntales básicos son la fisioterapia y el control de la infección bronquial.</p></span>" ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar9005" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Puntos clave</p>" ] ] 8 => array:6 [ "identificador" => "tb0005" "tipo" => "MULTIMEDIATEXTO" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "texto" => array:1 [ "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par0175" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La discinesia ciliar primaria (DCP), conocida también como síndrome del cilio inmóvil, incluye diversas anomalías ciliares: aplasia, inmovilidad y discinesia ciliar, y es la forma de expresión más común de un conjunto de enfermedades conocidas como ciliopatías, a las que muchas veces está asociada.</p><p id="par0180" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Es una enfermedad hereditaria autosómica recesiva, en la que se han identificado 12 genes asociados. Entre ellos, las mutaciones DNAI1 y DNAH5, que codifican la dineína, se detectan en un 30–35% de los casos. Existen otros genes candidatos que codifican componentes del cilio y una variante de la DCP ligada a la retinitis pigmentaria, transmitida por el cromosoma X y causada por mutaciones del RPGR (gen regulador de la guanesina trifosfatasa de la retinitis pigmentaria). Aproximadamente el 50% de los pacientes afectados tienen <span class="elsevierStyleItalic">situs inversus</span>.</p></span>" ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0005" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Lectura rápida</p>" ] ] 9 => array:6 [ "identificador" => "tb0010" "tipo" => "MULTIMEDIATEXTO" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "texto" => array:1 [ "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par0185" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La alteración del aclaramiento mucociliar provoca un compromiso progresivo del tracto respiratorio superior e inferior, caracterizado por obstrucción de las vías aéreas e infecciones recurrentes del pulmón, oído medio y senos paranasales.</p><p id="par0190" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La forma de debut en el recién nacido es un distrés respiratorio sin causa aparente. La presencia de una rinorrea persistente desde el nacimiento, de una tos crónica, productiva, diaria o de otitis crónicas o recurrentes debe hacer sospechar esta enfermedad.</p><p id="par0195" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La medición del óxido nítrico exhalado nasal es un método de cribado útil en los pacientes con sospecha de DCP. Otros métodos alternativos son los estudios de aclaramiento mucociliar, nasal o bronquial, con marcadores radioisotópicos que, si son normales, excluyen la enfermedad. Ninguno de estos métodos es diagnóstico por lo que siempre, deberán ser corroborados con otros tests confirmatorios.</p></span>" ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0010" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Lectura rápida</p>" ] ] 10 => array:6 [ "identificador" => "tb0015" "tipo" => "MULTIMEDIATEXTO" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "texto" => array:1 [ "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par0235" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El diagnóstico definitivo incluye la valoración de la frecuencia y del patrón de batida ciliar, mediante vídeo de alta resolución digital y alta velocidad, así como el estudio ultraestructural del cilio. Para ello se requiere una muestra de células ciliadas procedentes de la mucosa nasal o bronquial. La toma de la muestra nasal es sencilla y rápida (apenas 2–3 s) y, raramente, requiere anestesia o sedación. Se obtiene mediante raspado, o cepillado de la mucosa, en la cara medial del tercio medio del cornete inferior. Los pacientes deben estar libres de infección respiratoria aguda desde 4–6 semanas antes, para minimizar —en lo posible— tanto las muestras con escasos cilios, como las alteraciones ciliares secundarias que complican el análisis microscópico.</p></span>" ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0015" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Lectura rápida</p>" ] ] 11 => array:6 [ "identificador" => "tb0020" "tipo" => "MULTIMEDIATEXTO" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "texto" => array:1 [ "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par0240" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Los defectos ultraestructurales se identifican en aproximadamente el 90% de los pacientes y afectan fundamentalmente a los brazos externos o internos de dineína, o a ambos. Existen defectos ciliares secundarios que pueden inducir a error y entre el 10–28% de los pacientes con DCP tienen una ultraestructura ciliar normal. Por ello, el simple análisis microscópico del cilio no es suficiente para asegurar el diagnóstico.</p><p id="par0245" class="elsevierStylePara elsevierViewall">El diagnóstico suele ser tardío, lo que se traduce en una mayor morbilidad y peor pronóstico. El reconocimiento precoz y el inicio de un tratamiento otorrinolaringológico y pulmonar adecuado, pueden reducir y retrasar las potenciales secuelas.</p><p id="par0250" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Las personas afectadas de DCP pueden tener una vida normal. Aunque la infección y la inflamación bronquial son constantes y el daño pulmonar (bronquiectasias) está presente en la mayor parte de los adultos afectados, el grado de declinación de la función pulmonar es mucho más lento que en la fibrosis quística.</p></span>" ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0020" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Lectura rápida</p>" ] ] 12 => array:6 [ "identificador" => "tb0025" "tipo" => "MULTIMEDIATEXTO" "mostrarFloat" => false "mostrarDisplay" => true "texto" => array:1 [ "textoCompleto" => "<span class="elsevierStyleSections"><p id="par0330" class="elsevierStylePara elsevierViewall">La fisioterapia respiratoria, la práctica deportiva y la instauración precoz de una antibioterapia agresiva frente a las infecciones respiratorias, son la base del tratamiento. El tabaquismo activo y pasivo debe ser evitado. El papel de otros fármacos (mucolíticos, broncodilatadores, corticoides, etc.) está cuestionado.</p><p id="par0335" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Las intervenciones quirúrgicas para tratar la afectación del oído medio, las sinusitis o las poliposis están discutidas, pero pueden ser necesarias en algunos pacientes.</p><p id="par0340" class="elsevierStylePara elsevierViewall">Dado que la inmovilidad o discinesia ciliar se acompañan, habitualmente, de una motilidad anormal del espermatozoide, los pacientes varones deberían ser informados de su posible infertilidad y aconsejados sobre técnicas de fertilización <span class="elsevierStyleItalic">in vitro</span>.</p></span>" ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "<p id="spar0025" class="elsevierStyleSimplePara elsevierViewall">Lectura rápida</p>" ] ] ] "bibliografia" => array:2 [ "titulo" => "Bibliografía" "seccion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "identificador" => "bibs0005" "bibliografiaReferencia" => array:50 [ 0 => array:3 [ "identificador" => "bib0005" "etiqueta" => "1." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "The dynein regulatory complex is required for ciliary motility and otolith biogenesis in the inner ear" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "J.R. Colantonio" 1 => "J. Vermot" 2 => "D. Wu" 3 => "A.D. Langenbacher" 4 => "S. Fraser" 5 => "J.N. Chen" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1038/nature07520" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Nature" "fecha" => "2009" "volumen" => "457" "paginaInicial" => "205" "paginaFinal" => "209" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19043402" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 1 => array:3 [ "identificador" => "bib0010" "etiqueta" => "2." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Cilia and disease" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "L. Eley" 1 => "L. Yates" 2 => "A. Goodship" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Curr Opinion Genet Develop" "fecha" => "2005" "volumen" => "15" "paginaInicial" => "308" "paginaFinal" => "314" ] ] ] ] ] ] 2 => array:3 [ "identificador" => "bib0015" "etiqueta" => "3." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia: current state of the art" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "A. Bush" 1 => "R. Chodhari" 2 => "N. Collins" 3 => "F. Copeland" 4 => "P. Hall" 5 => "J. Harcourt" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1136/adc.2006.096958" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Arch Dis Child" "fecha" => "2007" "volumen" => "92" "paginaInicial" => "1136" "paginaFinal" => "1140" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17634184" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 3 => array:3 [ "identificador" => "bib0020" "etiqueta" => "4." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Ciliary biology: understanding the cellular and genetic basis of human ciliopathies" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "M. Cárdenas-Rodríguez" 1 => "J.L. Badano" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1002/ajmg.c.30227" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Am J Med Genet C Semin Med Genet" "fecha" => "2009" "volumen" => "151C" "paginaInicial" => "263" "paginaFinal" => "280" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19876935" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 4 => array:3 [ "identificador" => "bib0025" "etiqueta" => "5." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Spectrum of clinical diseases caused by disorders of primary cilia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "S.M. Ware" 1 => "M.G. Aygun" 2 => "F. Hildebrandt" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1513/pats.201103-025SD" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Proc Am Thorac Soc" "fecha" => "2011" "volumen" => "8" "paginaInicial" => "444" "paginaFinal" => "450" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21926397" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 5 => array:3 [ "identificador" => "bib0030" "etiqueta" => "6." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Genetic defects in ciliary structure and function" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "M. Zariwala" 1 => "M. Knowles" 2 => "H. Omran" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1146/annurev.physiol.69.040705.141301" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Annu Rev Physiol" "fecha" => "2007" "volumen" => "69" "paginaInicial" => "423" "paginaFinal" => "450" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17059358" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 6 => array:3 [ "identificador" => "bib0035" "etiqueta" => "7." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Immotile-cilia syndrome (primary ciliary dyskinesia), including Kartagener syndrome" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "B.A. Afzelius" 1 => "B. Mossberg" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "LibroEditado" => array:5 [ "titulo" => "The metabolic and molecular bases of inherited diseases" "paginaInicial" => "3943" "paginaFinal" => "3954" "edicion" => "7.a ed" "serieFecha" => "1995" ] ] ] ] ] ] 7 => array:3 [ "identificador" => "bib0040" "etiqueta" => "8." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Prevalence and genetics of immotile-cilia syndrome and left-handedness" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "B.A. Afzelius" 1 => "U. Stenram" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1387/ijdb.052132ba" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Int J Dev Biol" "fecha" => "2006" "volumen" => "50" "paginaInicial" => "571" "paginaFinal" => "573" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16741872" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 8 => array:3 [ "identificador" => "bib0045" "etiqueta" => "9." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Rinosinusitis y enfermedades multisistémicas. Disquinesias mucociliares" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "M. Armengot Carceller" 1 => "C. Carda Batalla" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "LibroEditado" => array:5 [ "titulo" => "Tratado de otorrinolaringología y cirugía de cabeza y cuello" "paginaInicial" => "753" "paginaFinal" => "764" "edicion" => "2.ª ed" "serieFecha" => "2007" ] ] ] ] ] ] 9 => array:3 [ "identificador" => "bib0050" "etiqueta" => "10." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Study of mucociliary transport and nasal ciliary ultrastructure in patients with Kartagener's syndrome" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "M. Armengot Carceller" 1 => "C. Carda Batalla" 2 => "A. Escribano" 3 => "G.J. Samper" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Arch Bronconeumol" "fecha" => "2005" "volumen" => "41" "paginaInicial" => "11" "paginaFinal" => "15" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15676130" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 10 => array:3 [ "identificador" => "bib0055" "etiqueta" => "11." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Sagel. Primary ciliary dyskinesia in children: a review for pediatricians, allergists, and pediatric pulmonologists" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "P.C. Stillwell" 1 => "E.P. Wartchow" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1089/ped.2011.0099" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Pediatr Allergy Immunol Pulmonol" "fecha" => "2011" "volumen" => "24" "paginaInicial" => "191" "paginaFinal" => "195" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22276227" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 11 => array:3 [ "identificador" => "bib0060" "etiqueta" => "12." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia: diagnostic and phenotyping features" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "P.G. Noone" 1 => "M.W. Leigh" 2 => "A. Sannuti" 3 => "S.L. Minnix" 4 => "J.L. Carson" 5 => "M. Hazucha" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1164/rccm.200303-365OC" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Am J Respir Crit Care Med" "fecha" => "2004" "volumen" => "169" "paginaInicial" => "459" "paginaFinal" => "467" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14656747" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 12 => array:3 [ "identificador" => "bib0065" "etiqueta" => "13." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia: age at diagnosis and symptom history" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "M.E. Coren" 1 => "M. Meeks" 2 => "I. Morrison" 3 => "R.M. Buchdahl" 4 => "A. Bush" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Acta Paediatr" "fecha" => "2002" "volumen" => "91" "paginaInicial" => "667" "paginaFinal" => "669" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12162599" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 13 => array:3 [ "identificador" => "bib0070" "etiqueta" => "14." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "ERS Task Force. Primary ciliary dyskinesia: a consensus statement on diagnostic and treatment approaches in children" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "A. Barbato" 1 => "T. Frischer" 2 => "C.E. Kuehni" 3 => "D. Snijders" 4 => "I. Azevedo" 5 => "G. Baktai" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1183/09031936.00176608" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "2009" "volumen" => "34" "paginaInicial" => "1264" "paginaFinal" => "1276" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19948909" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 14 => array:3 [ "identificador" => "bib0075" "etiqueta" => "15." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "for the ERS TASK FORCE. Factors influencing age at diagnosis of primary ciliary dyskinesia in European children" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "C.E. Kuehni" 1 => "T. Frischer" 2 => "M.-P.F. Strippoli" 3 => "E. Maurer" 4 => "A. Bush" 5 => "K.G. NielseN" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1183/09031936.00001010" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "2010" "volumen" => "36" "paginaInicial" => "1248" "paginaFinal" => "1258" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20530032" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 15 => array:3 [ "identificador" => "bib0080" "etiqueta" => "16." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Management of primary ciliary dyskinesia in Europe: recommendations and clinical practice" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "M.P.F. Strippoli" 1 => "T. Frischer" 2 => "A. Barbato" 3 => "D. Snijders" 4 => "E. Maurer" 5 => "J.S.A. Lucas" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1183/09031936.00073911" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "2012" "volumen" => "39" "paginaInicial" => "1482" "paginaFinal" => "1491" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22282549" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 16 => array:3 [ "identificador" => "bib0085" "etiqueta" => "17." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia and newborn respiratory distress" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "T. Ferkol" 1 => "M. Leigh" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1053/j.semperi.2005.11.001" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Semin Perinatol" "fecha" => "2006" "volumen" => "30" "paginaInicial" => "335" "paginaFinal" => "340" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17142159" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 17 => array:3 [ "identificador" => "bib0090" "etiqueta" => "18." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Update of respiratory tract disease in children with primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "S.D. Sagel" 1 => "S.D. Davis" 2 => "P. Campisi" 3 => "S.D. Dell" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1513/pats.201103-024SD" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Proc Am Thorac Soc" "fecha" => "2011" "volumen" => "8" "paginaInicial" => "438" "paginaFinal" => "443" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21926396" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 18 => array:3 [ "identificador" => "bib0095" "etiqueta" => "19." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Hearing outcomes in children with primary ciliary dyskinesia —a longitudinal study" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "A. Majithia" 1 => "J. Fong" 2 => "M. Hariri" 3 => "J. Harcourt" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1016/j.ijporl.2005.02.013" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Int J Pediatr Otorhinolaryngol" "fecha" => "2005" "volumen" => "69" "paginaInicial" => "1061" "paginaFinal" => "1064" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16005347" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 19 => array:3 [ "identificador" => "bib0100" "etiqueta" => "20." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Otologic features in children with primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "V. Prulière-Escabasse" 1 => "A. Coste" 2 => "P. Chauvin" 3 => "B. Fauroux" 4 => "A. Tamalet" 5 => "E.N. Garabedian" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1001/archoto.2010.183" "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Arch Otolaryngol Head Neck Surg" "fecha" => "2010" "volumen" => "136" "paginaInicial" => "1121" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21079168" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 20 => array:3 [ "identificador" => "bib0105" "etiqueta" => "21." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Hydrocephalus and primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "M.A. Greenstone" 1 => "R.W.A. Jones" 2 => "A. Dewar" 3 => "B.G. Neville" 4 => "P.J. Cole" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:7 [ "tituloSerie" => "Arch Dis Child" "fecha" => "1984" "volumen" => "59" "paginaInicial" => "481" "paginaFinal" => "482" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/6732280" "web" => "Medline" ] ] "itemHostRev" => array:3 [ "pii" => "S0140673600025307" "estado" => "S300" "issn" => "01406736" ] ] ] ] ] ] ] 21 => array:3 [ "identificador" => "bib0110" "etiqueta" => "22." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Lung function in patients with primary ciliary dyskinesia: a cross-sectional and 3 decade longitudinal study" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "J.K. Marthin" 1 => "N. Petersen" 2 => "L.T. Skovgaard" 3 => "K.G. Nielsen" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Am J Respir Crit Care Med" "fecha" => "2010" "volumen" => "181" "paginaInicial" => "262" "paginaFinal" => "268" ] ] ] ] ] ] 22 => array:3 [ "identificador" => "bib0115" "etiqueta" => "23." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Progression of lung disease in primary ciliary dyskinesia: is spirometry less accurate than CT?" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "M. Maglione" 1 => "A. Bush" 2 => "S. Montella" 3 => "C. Mollica" 4 => "A. Manna" 5 => "A. Esposito" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1002/ppul.21569" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Pediatr Pulmonol" "fecha" => "2012" "volumen" => "47" "paginaInicial" => "498" "paginaFinal" => "504" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22006708" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 23 => array:3 [ "identificador" => "bib0120" "etiqueta" => "24." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Longitudinal lung function and structural changes in children with primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "M.L. Magnin" 1 => "P. Cros" 2 => "N. Beydon" 3 => "M. Mahloul" 4 => "A. Tamalet" 5 => "E. Escudier" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:2 [ "tituloSerie" => "Pediatr Pulmonol" "fecha" => "2012" ] ] ] ] ] ] 24 => array:3 [ "identificador" => "bib0125" "etiqueta" => "25." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Structural and functional lung disease in primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "F. Santamaria" 1 => "S. Montella" 2 => "H.A. Tiddens" 3 => "G. Guidi" 4 => "V. Casotti" 5 => "M. Maglione" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1378/chest.07-2812" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Chest" "fecha" => "2008" "volumen" => "134" "paginaInicial" => "351" "paginaFinal" => "357" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18403663" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 25 => array:3 [ "identificador" => "bib0130" "etiqueta" => "26." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Mucus properties in children with primary ciliary dyskinesia: comparison with cystic fibrosis" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:6 [ 0 => "A. Bush" 1 => "D. Payne" 2 => "S. Pike" 3 => "G. Jenkins" 4 => "M.O. Henke" 5 => "B.K. Rubin" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1378/chest.129.1.118" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Chest" "fecha" => "2006" "volumen" => "129" "paginaInicial" => "118" "paginaFinal" => "123" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16424421" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 26 => array:3 [ "identificador" => "bib0135" "etiqueta" => "27." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Kartagener's syndrome with motile cilia and immotile spermatozoa: axonemal ultrastructure and function" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "L.J. Wilton" 1 => "H. Teichtahl" 2 => "P.D. Temple-Smith" 3 => "D.M. De Kretser" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1164/arrd.1986.134.6.1233" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Am Rev Respir Dis" "fecha" => "1986" "volumen" => "134" "paginaInicial" => "1233" "paginaFinal" => "1236" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2947526" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 27 => array:3 [ "identificador" => "bib0140" "etiqueta" => "28." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Axonema ciliar incompleto. ¿Otra causa de síndrome de inmotilidad ciliar?" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "M. Armengot" 1 => "C. Carda" 2 => "J. Basterra" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Acta Otorrinolaringol Esp" "fecha" => "1998" "volumen" => "49" "paginaInicial" => "57" "paginaFinal" => "59" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9557309" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 28 => array:3 [ "identificador" => "bib0145" "etiqueta" => "29." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Choice of nasal nitric oxide technique as first-line test for primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "J.K. Marthin" 1 => "K.G. Nielsen" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1183/09031936.00032610" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "2011" "volumen" => "37" "paginaInicial" => "559" "paginaFinal" => "565" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20525709" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 29 => array:3 [ "identificador" => "bib0150" "etiqueta" => "30." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Nitric oxide in chronic airway inflammation in children: diagnostic use and pathophysiological significance" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "I. Narang" 1 => "R. Ersu" 2 => "N.M. Wilson" 3 => "A. Bush" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Thorax" "fecha" => "2002" "volumen" => "57" "paginaInicial" => "586" "paginaFinal" => "589" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12096200" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 30 => array:3 [ "identificador" => "bib0155" "etiqueta" => "31." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Nasal and lower airway level of nitric oxide in children with primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "B. Karadag" 1 => "A.J. James" 2 => "E. Gültekin" 3 => "N.M. Wilson" 4 => "A. Bush" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "1999" "volumen" => "13" "paginaInicial" => "1402" "paginaFinal" => "1405" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10445619" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 31 => array:3 [ "identificador" => "bib0160" "etiqueta" => "32." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Nasal nitric oxide in atypical primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:6 [ 0 => "M. Pifferi" 1 => "D. Caramella" 2 => "A.M. Cangiotti" 3 => "V. Ragazzo" 4 => "P. Macchia" 5 => "A.L. Boner" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1378/chest.06-2472" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Chest" "fecha" => "2007" "volumen" => "131" "paginaInicial" => "870" "paginaFinal" => "873" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17356106" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 32 => array:3 [ "identificador" => "bib0165" "etiqueta" => "33." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Diagnosing primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "C. O’Callaghan" 1 => "M. Chilvers" 2 => "C. How" 3 => "A. Bush" 4 => "J. Lucas" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1136/thx.2007.083147" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Thorax" "fecha" => "2007" "volumen" => "62" "paginaInicial" => "656" "paginaFinal" => "657" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17687094" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 33 => array:3 [ "identificador" => "bib0170" "etiqueta" => "34." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "The saccharin method for testing mucociliary function in patients suspected of having primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:6 [ 0 => "M. Canciani" 1 => "E.G. Barlocco" 2 => "G. Mastella" 3 => "M.M. De Santi" 4 => "C. Gardi" 5 => "G. Lungarella" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Pediatr Pulmonol" "fecha" => "1988" "volumen" => "5" "paginaInicial" => "210" "paginaFinal" => "214" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3237448" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 34 => array:3 [ "identificador" => "bib0175" "etiqueta" => "35." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Valores normales de aclaramiento mucociliar nasal. Comparación de diferentes técnicas y sustancias" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "M. Armengot" 1 => "J. Basterra" 2 => "L. Garín" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Acta Otorrinolaringol Esp" "fecha" => "1990" "volumen" => "41" "paginaInicial" => "333" "paginaFinal" => "336" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2076314" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 35 => array:3 [ "identificador" => "bib0180" "etiqueta" => "36." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Mucociliary transport using 99mTcalbumin colloid: a reliable screening test for primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:6 [ 0 => "K. De Boeck" 1 => "M. Proesmans" 2 => "L. Mortelmans" 3 => "B. Van Billoen" 4 => "T. Willems" 5 => "M. Jorissen" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1136/thx.2004.027680" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Thorax" "fecha" => "2005" "volumen" => "60" "paginaInicial" => "414" "paginaFinal" => "417" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15860718" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 36 => array:3 [ "identificador" => "bib0185" "etiqueta" => "37." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "An isotopic study of nasal mucociliary transport in newborns: preliminary investigation" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "A. Escribano" 1 => "M. Armengot" 2 => "V. Marco" 3 => "J. Basterra" 4 => "J. Brines" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Pediatr Pulmonol" "fecha" => "1993" "volumen" => "16" "paginaInicial" => "167" "paginaFinal" => "169" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8309741" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 37 => array:3 [ "identificador" => "bib0190" "etiqueta" => "38." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Clinical and ultrastructural correlations in nasal mucociliary function observed in children with recurrent airways infections" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "M. Armengot" 1 => "A. Escribano" 2 => "C. Carda" 3 => "J. Basterra" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Int J Pediatr Otorhinolaryngol" "fecha" => "1995" "volumen" => "32" "paginaInicial" => "143" "paginaFinal" => "151" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7657468" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 38 => array:3 [ "identificador" => "bib0195" "etiqueta" => "39." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Pulmonary radioaerosol mucociliary clearance in diagnosis of primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "J.K. Marthin" 1 => "J. Mortensen" 2 => "T. Pressler" 3 => "K.G. Nielsen" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1378/chest.06-2951" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Chest" "fecha" => "2007" "volumen" => "132" "paginaInicial" => "966" "paginaFinal" => "976" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17646235" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 39 => array:3 [ "identificador" => "bib0200" "etiqueta" => "40." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Ciliary beat pattern is associated with specific ultrastructural defects in primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "M.A. Chilvers" 1 => "A. Rutman" 2 => "C. O’Callaghan" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "J Allergy Clin Immunol" "fecha" => "2003" "volumen" => "112" "paginaInicial" => "518" "paginaFinal" => "524" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13679810" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 40 => array:3 [ "identificador" => "bib0205" "etiqueta" => "41." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Ultrastructural patterns of primary ciliary dyskinesia syndrome" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:4 [ 0 => "C. Carda" 1 => "M. Armengot" 2 => "A. Escribano" 3 => "A. Peydro" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Ultrastruct Pathol" "fecha" => "2005" "volumen" => "29" "paginaInicial" => "3" "paginaFinal" => "8" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15931775" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 41 => array:3 [ "identificador" => "bib0210" "etiqueta" => "42." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Ultrastructural expression of primary ciliary dyskinesia after ciliogenesis in culture" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "M. Jorissen" 1 => "T. Willems" 2 => "B. Van der Schueren" 3 => "E. Verbeken" 4 => "K. De Boeck" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Acta Otorhinolaryngol Belg" "fecha" => "2000" "volumen" => "54" "paginaInicial" => "343" "paginaFinal" => "356" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11082771" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 42 => array:3 [ "identificador" => "bib0215" "etiqueta" => "43." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Cilia motility and structure in primary and secondary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "M. Armengot" 1 => "J. Milara" 2 => "M. Mata" 3 => "C. Carda" 4 => "J. Cortijo" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.2500/ajra.2010.24.3448" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Am J Rhinol Allergy" "fecha" => "2010" "volumen" => "24" "paginaInicial" => "175" "paginaFinal" => "180" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20537282" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 43 => array:3 [ "identificador" => "bib0220" "etiqueta" => "44." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Analysis of ciliary beat pattern and beat frequency using digital high speed imaging: comparison with the photomultiplier and photodiode methods" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "M.A. Chilvers" 1 => "C. O’Callaghan" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:7 [ "tituloSerie" => "Thorax" "fecha" => "2000" "volumen" => "55" "paginaInicial" => "314" "paginaFinal" => "317" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10722772" "web" => "Medline" ] ] "itemHostRev" => array:3 [ "pii" => "S014067360567763X" "estado" => "S300" "issn" => "01406736" ] ] ] ] ] ] ] 44 => array:3 [ "identificador" => "bib0225" "etiqueta" => "45." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Diagnostic testing of patients suspected of primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "W.A. Stannard" 1 => "M.A. Chilvers" 2 => "A.R. Rutman" 3 => "C.D. Williams" 4 => "C. O’Callaghan" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1164/rccm.200903-0459OC" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Am J Respir Crit Care Med" "fecha" => "2010" "volumen" => "181" "paginaInicial" => "307" "paginaFinal" => "314" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19910612" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 45 => array:3 [ "identificador" => "bib0230" "etiqueta" => "46." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia: a review" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "B. Carlen" 1 => "U. Stenram" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1080/01913120590951220" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Ultrastruct Pathol" "fecha" => "2005" "volumen" => "29" "paginaInicial" => "217" "paginaFinal" => "220" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16036877" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 46 => array:3 [ "identificador" => "bib0235" "etiqueta" => "47." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia: improving the diagnostic approach" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "M.W. Leigh" 1 => "M.A. Zariwala" 2 => "M.R. Knowles" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1097/MOP.0b013e328329cddb" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Curr Opin Pediatr" "fecha" => "2009" "volumen" => "21" "paginaInicial" => "320" "paginaFinal" => "325" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19300264" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 47 => array:3 [ "identificador" => "bib0240" "etiqueta" => "48." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Genetic causes of bronchiectasis: primary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "H.N. Morillas" 1 => "M. Zariwala" 2 => "M.R. Knowles" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1159/000101783" "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Respiration" "fecha" => "2007" "volumen" => "74" "paginaInicial" => "252" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17534128" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 48 => array:3 [ "identificador" => "bib0245" "etiqueta" => "49." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Management of otitis media with effusion in children with primary ciliary dyskinesia: a literature review" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "R.G. Campbell" 1 => "C.S. Birman" 2 => "L. Morgan" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1016/j.ijporl.2009.08.024" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Int J Pediatr Otorhinolaryngol" "fecha" => "2009" "volumen" => "73" "paginaInicial" => "1630" "paginaFinal" => "1638" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19796826" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 49 => array:3 [ "identificador" => "bib0250" "etiqueta" => "50." "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Ciliary dyskinesia in the nose and paranasal sinuses" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "M. Jorissen" 1 => "B. Bertrand" 2 => "P.H. Eloy" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Acta Otorhinolaryngol Belg" "fecha" => "1997" "volumen" => "51" "paginaInicial" => "353" "paginaFinal" => "366" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9444381" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] "lecturaRecomendada" => array:1 [ 0 => array:3 [ "vista" => "all" "titulo" => "<span class="elsevierStyleSectionTitle">Bibliografía recomendada</span>" "seccion" => array:1 [ 0 => array:1 [ "bibliografiaReferencia" => array:4 [ 0 => array:3 [ "identificador" => "bib0255" "etiqueta" => "Bush et al., 2007" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Primary ciliary dyskinesia: current state of the art" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "A. Bush" 1 => "R. Chodhari" 2 => "N. Collins" 3 => "F. Copeland" 4 => "P. Hall" 5 => "J. Harcourt" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1136/adc.2006.096958" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Arch Dis Child" "fecha" => "2007" "volumen" => "92" "paginaInicial" => "1136" "paginaFinal" => "1140" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17634184" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 1 => array:3 [ "identificador" => "bib0260" "etiqueta" => "Barbato et al., 2009" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "ERS Task Force. Primary ciliary dyskinesia: a consensus statement on diagnostic and treatment approaches in children" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "A. Barbato" 1 => "T. Frischer" 2 => "C.E. Kuehni" 3 => "D. Snijders" 4 => "I. Azevedo" 5 => "G. Baktai" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1183/09031936.00176608" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "2009" "volumen" => "34" "paginaInicial" => "1264" "paginaFinal" => "1276" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19948909" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 2 => array:3 [ "identificador" => "bib0265" "etiqueta" => "Kuehni et al., 2010" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "for the ERS TASK FORCE. Factors influencing age at diagnosis of primary ciliary dyskinesia in European children" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => true "autores" => array:6 [ 0 => "C.E. Kuehni" 1 => "T. Frischer" 2 => "M.-P.F. Strippoli" 3 => "E. Maurer" 4 => "A. Bush" 5 => "K.G. NielseN" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1183/09031936.00001010" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Eur Respir J" "fecha" => "2010" "volumen" => "36" "paginaInicial" => "1248" "paginaFinal" => "1258" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20530032" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 3 => array:3 [ "identificador" => "bib0270" "etiqueta" => "Armengot et al., 2010" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:2 [ "titulo" => "Cilia motility and structure in primary and secondary ciliary dyskinesia" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "M. Armengot" 1 => "J. Milara" 2 => "M. Mata" 3 => "C. Carda" 4 => "J. Cortijo" ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.2500/ajra.2010.24.3448" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Am J Rhinol Allergy" "fecha" => "2010" "volumen" => "24" "paginaInicial" => "175" "paginaFinal" => "180" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20537282" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] "idiomaDefecto" => "es" "url" => "/16962818/0000001100000001/v1_201304301912/S1696281813701161/v1_201304301912/es/main.assets" "Apartado" => array:4 [ "identificador" => "5745" "tipo" => "SECCION" "es" => array:2 [ "titulo" => "Actualización" "idiomaDefecto" => true ] "idiomaDefecto" => "es" ] "PDF" => "https://static.elsevier.es/multimedia/16962818/0000001100000001/v1_201304301912/S1696281813701161/v1_201304301912/es/main.pdf?idApp=UINPBA00004N&text.app=https://www.elsevier.es/" "EPUB" => "https://multimedia.elsevier.es/PublicationsMultimediaV1/item/epub/S1696281813701161?idApp=UINPBA00004N" ]
año/Mes | Html | Total | |
---|---|---|---|
2024 Octubre | 1425 | 67 | 1492 |
2024 Septiembre | 1771 | 102 | 1873 |
2024 Agosto | 1183 | 64 | 1247 |
2024 Julio | 1008 | 69 | 1077 |
2024 Junio | 770 | 88 | 858 |
2024 Mayo | 927 | 101 | 1028 |
2024 Abril | 1076 | 107 | 1183 |
2024 Marzo | 833 | 85 | 918 |
2024 Febrero | 1035 | 75 | 1110 |
2024 Enero | 1033 | 83 | 1116 |
2023 Diciembre | 686 | 65 | 751 |
2023 Noviembre | 1198 | 99 | 1297 |
2023 Octubre | 1213 | 126 | 1339 |
2023 Septiembre | 879 | 58 | 937 |
2023 Agosto | 730 | 52 | 782 |
2023 Julio | 634 | 70 | 704 |
2023 Junio | 1656 | 156 | 1812 |
2023 Mayo | 1909 | 98 | 2007 |
2023 Abril | 789 | 57 | 846 |
2023 Marzo | 824 | 95 | 919 |
2023 Febrero | 614 | 71 | 685 |
2023 Enero | 483 | 57 | 540 |
2022 Diciembre | 447 | 46 | 493 |
2022 Noviembre | 927 | 92 | 1019 |
2022 Octubre | 922 | 80 | 1002 |
2022 Septiembre | 811 | 94 | 905 |
2022 Agosto | 658 | 111 | 769 |
2022 Julio | 448 | 77 | 525 |
2022 Junio | 567 | 69 | 636 |
2022 Mayo | 720 | 101 | 821 |
2022 Abril | 489 | 63 | 552 |
2022 Marzo | 608 | 95 | 703 |
2022 Febrero | 526 | 51 | 577 |
2022 Enero | 419 | 60 | 479 |
2021 Diciembre | 378 | 66 | 444 |
2021 Noviembre | 729 | 91 | 820 |
2021 Octubre | 745 | 84 | 829 |
2021 Septiembre | 515 | 97 | 612 |
2021 Agosto | 469 | 61 | 530 |
2021 Julio | 294 | 35 | 329 |
2021 Junio | 290 | 57 | 347 |
2021 Mayo | 398 | 50 | 448 |
2021 Abril | 654 | 155 | 809 |
2021 Marzo | 438 | 86 | 524 |
2021 Febrero | 297 | 43 | 340 |
2021 Enero | 322 | 44 | 366 |
2020 Diciembre | 370 | 30 | 400 |
2020 Noviembre | 314 | 34 | 348 |
2020 Octubre | 237 | 35 | 272 |
2020 Septiembre | 312 | 39 | 351 |
2020 Agosto | 169 | 45 | 214 |
2020 Julio | 139 | 20 | 159 |
2020 Junio | 151 | 27 | 178 |
2020 Mayo | 155 | 40 | 195 |
2020 Abril | 104 | 15 | 119 |
2020 Marzo | 57 | 12 | 69 |
2020 Febrero | 67 | 20 | 87 |
2020 Enero | 55 | 6 | 61 |
2019 Diciembre | 53 | 14 | 67 |
2019 Noviembre | 49 | 16 | 65 |
2019 Octubre | 42 | 10 | 52 |
2019 Septiembre | 67 | 10 | 77 |
2019 Agosto | 23 | 3 | 26 |
2019 Julio | 43 | 18 | 61 |
2019 Junio | 26 | 9 | 35 |
2019 Mayo | 74 | 29 | 103 |
2019 Abril | 107 | 42 | 149 |
2019 Marzo | 160 | 39 | 199 |
2019 Febrero | 34 | 16 | 50 |
2019 Enero | 8 | 16 | 24 |
2018 Diciembre | 102 | 47 | 149 |
2018 Noviembre | 228 | 70 | 298 |
2018 Octubre | 204 | 84 | 288 |
2018 Septiembre | 331 | 73 | 404 |
2018 Agosto | 234 | 63 | 297 |
2018 Julio | 134 | 47 | 181 |
2018 Junio | 130 | 41 | 171 |
2018 Mayo | 278 | 65 | 343 |
2018 Abril | 168 | 41 | 209 |
2016 Julio | 56 | 23 | 79 |
2016 Junio | 131 | 30 | 161 |
2016 Mayo | 120 | 27 | 147 |
2016 Abril | 135 | 23 | 158 |
2016 Marzo | 79 | 20 | 99 |
2016 Febrero | 40 | 13 | 53 |
2015 Diciembre | 0 | 1 | 1 |
2015 Octubre | 1 | 1 | 2 |
2015 Agosto | 1 | 0 | 1 |
2015 Julio | 1 | 0 | 1 |
2015 Mayo | 1 | 1 | 2 |
2015 Abril | 1 | 1 | 2 |
2015 Marzo | 2 | 0 | 2 |
2015 Febrero | 0 | 3 | 3 |
2015 Enero | 0 | 5 | 5 |
2014 Diciembre | 0 | 1 | 1 |
2014 Noviembre | 0 | 1 | 1 |
2014 Octubre | 1 | 0 | 1 |
2014 Marzo | 285 | 2 | 287 |
2014 Febrero | 303 | 2 | 305 |
2014 Enero | 259 | 11 | 270 |
2013 Diciembre | 184 | 7 | 191 |
2013 Noviembre | 191 | 7 | 198 |
2013 Octubre | 131 | 3 | 134 |
2013 Septiembre | 89 | 6 | 95 |
2013 Agosto | 81 | 2 | 83 |
2013 Julio | 91 | 7 | 98 |
2013 Junio | 80 | 3 | 83 |
2013 Mayo | 68 | 6 | 74 |
2013 Abril | 44 | 5 | 49 |
2013 Marzo | 23 | 7 | 30 |
2013 Febrero | 16 | 14 | 30 |
2013 Enero | 0 | 3 | 3 |