array:20 [ "pii" => "13086853" "issn" => "00257753" "doi" => "10.1157/13086853" "estado" => "S300" "fechaPublicacion" => "2006-04-08" "documento" => "article" "crossmark" => 0 "subdocumento" => "fla" "cita" => "Med Clin. 2006;126:514" "abierto" => array:3 [ "ES" => false "ES2" => false "LATM" => false ] "gratuito" => false "lecturas" => array:2 [ "total" => 2256 "formatos" => array:3 [ "EPUB" => 7 "HTML" => 2115 "PDF" => 134 ] ] "itemSiguiente" => array:16 [ "pii" => "13086854" "issn" => "00257753" "doi" => "10.1157/13086854" "estado" => "S300" "fechaPublicacion" => "2006-04-08" "documento" => "article" "crossmark" => 0 "subdocumento" => "fla" "cita" => "Med Clin. 2006;126:515" "abierto" => array:3 [ "ES" => false "ES2" => false "LATM" => false ] "gratuito" => false "lecturas" => array:2 [ "total" => 2613 "formatos" => array:3 [ "EPUB" => 7 "HTML" => 2448 "PDF" => 158 ] ] "es" => array:9 [ "idiomaDefecto" => true "titulo" => "Dermatomiositis, lipodistrofia y resistencia a la insulina" "tienePdf" => "es" "tieneTextoCompleto" => "es" "paginas" => array:1 [ 0 => array:1 [ "paginaInicial" => "515" ] ] "titulosAlternativos" => array:1 [ "en" => array:1 [ "titulo" => "Dermatomyositis, lipodystrophy and insulin resistance" ] ] "contieneTextoCompleto" => array:1 [ "es" => true ] "contienePdf" => array:1 [ "es" => true ] "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "autoresLista" => "Alfonso Vidal, Milagros Alonso" "autores" => array:2 [ 0 => array:2 [ "nombre" => "Alfonso" "apellidos" => "Vidal" ] 1 => array:2 [ "nombre" => "Milagros" "apellidos" => "Alonso" ] ] ] ] ] "idiomaDefecto" => "es" "EPUB" => "https://multimedia.elsevier.es/PublicationsMultimediaV1/item/epub/13086854?idApp=UINPBA00004N" "url" => "/00257753/0000012600000013/v0_201307291823/13086854/v0_201307291824/es/main.assets" ] "itemAnterior" => array:16 [ "pii" => "13086870" "issn" => "00257753" "doi" => "10.1157/13086870" "estado" => "S300" "fechaPublicacion" => "2006-04-08" "documento" => "article" "crossmark" => 0 "subdocumento" => "fla" "cita" => "Med Clin. 2006;126:514-5" "abierto" => array:3 [ "ES" => false "ES2" => false "LATM" => false ] "gratuito" => false "lecturas" => array:2 [ "total" => 2136 "formatos" => array:3 [ "EPUB" => 9 "HTML" => 1968 "PDF" => 159 ] ] "es" => array:9 [ "idiomaDefecto" => true "titulo" => "Enfermedad coronaria en jóvenes y síndrome metabólico" "tienePdf" => "es" "tieneTextoCompleto" => "es" "paginas" => array:1 [ 0 => array:2 [ "paginaInicial" => "514" "paginaFinal" => "515" ] ] "titulosAlternativos" => array:1 [ "en" => array:1 [ "titulo" => "Coronary artery disease in young people and metabolic syndrome" ] ] "contieneTextoCompleto" => array:1 [ "es" => true ] "contienePdf" => array:1 [ "es" => true ] "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "autoresLista" => "María Martín, José J Rodríguez-Reguero, Alberto Batalla" "autores" => array:3 [ 0 => array:2 [ "nombre" => "María" "apellidos" => "Martín" ] 1 => array:2 [ "nombre" => "José J" "apellidos" => "Rodríguez-Reguero" ] 2 => array:2 [ "nombre" => "Alberto" "apellidos" => "Batalla" ] ] ] ] ] "idiomaDefecto" => "es" "EPUB" => "https://multimedia.elsevier.es/PublicationsMultimediaV1/item/epub/13086870?idApp=UINPBA00004N" "url" => "/00257753/0000012600000013/v0_201307291823/13086870/v0_201307291824/es/main.assets" ] "es" => array:11 [ "idiomaDefecto" => true "titulo" => "Fibromialgia y antenas de telefonía móvil" "tieneTextoCompleto" => true "paginas" => array:1 [ 0 => array:1 [ "paginaInicial" => "514" ] ] "autores" => array:1 [ 0 => array:3 [ "autoresLista" => "Cayetano Alegre, Conxita Vidal-Coll" "autores" => array:2 [ 0 => array:3 [ "nombre" => "Cayetano" "apellidos" => "Alegre" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">a</span>" "identificador" => "affa" ] ] ] 1 => array:3 [ "nombre" => "Conxita" "apellidos" => "Vidal-Coll" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">b</span>" "identificador" => "affb" ] ] ] ] "afiliaciones" => array:2 [ 0 => array:3 [ "entidad" => "Unitat de Reumatologia. Hospital Universitari Vall d'Hebron. Barcelona." "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">a</span>" "identificador" => "affa" ] 1 => array:3 [ "entidad" => "Servei de Psiquiatria. Hospital Universitari Vall d'Hebron. Barcelona. España." "etiqueta" => "<span class="elsevierStyleSup">b</span>" "identificador" => "affb" ] ] ] ] "titulosAlternativos" => array:1 [ "en" => array:1 [ "titulo" => "Cell phone devices and fibromyalgia" ] ] "textoCompleto" => "<p class="elsevierStylePara">Sr. Editor: La fibromialgia (FM) es un síndrome de dolor muscular crónico generalizado, con una etiología que no está claramente definida, para la que se invocan factores de múltiple naturaleza en su etiopatogenia. Los factores medioambientales se describen como posibles factores desencadenantes de la enfermedad<span class="elsevierStyleSup">1,2</span>.</p><p class="elsevierStylePara">Los estudios sobre telefonía móvil y sus efectos en la salud son escasos y sin resultados concluyentes<span class="elsevierStyleSup">3-5</span>.</p><p class="elsevierStylePara">En los últimos años, el número de antenas de telefonía móvil ha ido aumentando progresivamente y se ha indicado que las radiofrecuencias de onda lenta podrían asociarse a diversos problemas de salud, sobre todo en la población que vive cerca de una antena de telefonía móvil, que aqueja de sintomatología ambigua, similar a la de los pacientes con FM (fig. 1)<span class="elsevierStyleSup">6,7</span>.</p><p class="elsevierStylePara">Nuestro objetivo fue valorar si había alguna relación entre la prevalencia de FM y la concentración de antenas de telefonía móvil.</p><p class="elsevierStylePara"><img src="2v126n13-13086853tab01.gif"></img></p><p class="elsevierStylePara"><span class="elsevierStyleItalic">Fig. 1. Antenas por unidad de superficie y fibromialgia.</span></p><p class="elsevierStylePara">Para el cálculo de la prevalencia de la enfermedad, utilizamos los datos oficiales de 2001 del Ayuntamiento de Barcelona<span class="elsevierStyleSup">8</span> y los diagnósticos de FM y de artritis reumatoide (AR) de la base de datos del Hospital de les Malalties Reumàtiques (1995-2001). Valoramos 2.627 pacientes, 1.264 con FM y 1.363 con AR. De éstos, 1.444 (717 con FM y 466 con AR) pertenecían a áreas rurales del resto de Cataluña.</p><p class="elsevierStylePara">El Ayuntamiento de Barcelona nos facilitó el número de antenas desglosado por distritos postales y municipales, así como la concentración en número de antenas por unidad de superficie. Renunciamos a calcular la concentración en potencia de emisiones de microondas, ya que es una información de calidad muy variable y de análisis difícil.</p><p class="elsevierStylePara">El análisis de las residencias habituales de los pacientes dio una prevalencia de 17/100.000 (rango [R], 0-68) para la FM y de 13/100.000 (R, 0-49) para la AR en los 44 distritos postales y para los distritos municipales, de 72,6/100.000 (R, 21-287) para la FM y de 56/100.000 (R, 25-100) para la AR.</p><p class="elsevierStylePara">La dispersión en el análisis por distritos postales era demasiado grande para obtener un valor significativo. Había diferencias significativas por distritos municipales en el sentido de una prevalencia mayor de FM en 5 de los 10 distritos estudiados: Eixample, Horta-Guinardó, Nou Barris, Les Corts y Sant Martí. Los resultados de la regresión lineal entre el número de FM por distrito y la densidad de antenas por hm<span class="elsevierStyleSup">2</span> no evidenciaron ninguna asociación estadísticamente significativa.</p><p class="elsevierStylePara">Según los datos de una revisión reciente, los estudios sobre las quejas subjetivas de los usuarios del teléfono portátil, realizados en Suecia, Noruega, el Reino Unido, EE.UU., Nueva Zelanda y Australia, mostraron que la queja principal era el dolor, seguido de la fatiga, el malestar general y las náuseas. Estudios experimentales en humanos revelaron que las emisiones de radiofrecuencias de los teléfonos portátiles puede ser la causa del aumento periódico en la presión arterial y los cambios en la actividad eléctrica del cerebro; sin embargo, no se apreció ningún cambio en la secreción hipotálamo-hipofisaria. Mientras que estudios experimentales en animales indicaron que la exposición a radiofrecuencias de la frecuencia de microondas activaba el sistema opioide endógeno del cerebro, estudios <span class="elsevierStyleItalic">in vitro</span> mostraron que las emisiones de radiofrecuencias, incluso por debajo de valores permitidos, podían inducir cambios de permeabilidad, que justificarían la posibilidad de efectos nocivos en la salud<span class="elsevierStyleSup">9</span>.</p><p class="elsevierStylePara">Hay diferencias en la distribución de la FM en los diversos distritos municipales de la ciudad de Barcelona, con prevalencias significativamente elevadas respecto a las de la AR en los barrios del Eixample, Horta-Guinardó, Nou Barris, Les Corts y Sant Martí, por lo que podríamos suponer ciertas modificaciones medioambientales (económicas, sociales, culturales, etc.). No detectamos diferencias estadísticamente significativas entre el número de FM por distrito y la densidad de antenas por hm<span class="elsevierStyleSup">2</span> que apoyen la evidencia de la relación entre antenas y sintomatología sospechosa de FM, aunque quizá ello se deba a que no pudimos valorar la diferente intensidad de las emisiones de cada antena y el grado de exposición a ellas por parte de la población estudiada<span class="elsevierStyleSup">10</span>, o quizá podría haber posibles sesgos de derivación en algunos distritos entre AR y FM, al disponer nuestro centro de una unidad específica de FM. Para poder confirmar la ausencia de relación, debería plantearse estudios epidemiológicos que tengan en cuenta las variables de exposición de un modo más específico.</p><br></br><br></br>" "pdfFichero" => "2v126n13a13086853pdf001.pdf" "tienePdf" => true "multimedia" => array:2 [ 0 => array:8 [ "identificador" => "tbl1" "etiqueta" => "Fig. 1" "tipo" => "MULTIMEDIATABLA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "copyright" => "Elsevier España" "tabla" => array:1 [ "tablatextoimagen" => array:1 [ 0 => array:1 [ "tablaImagen" => array:1 [ 0 => array:4 [ "imagenFichero" => "2v126n13-13086853tab01.gif" "imagenAlto" => 333 "imagenAncho" => 569 "imagenTamanyo" => 18551 ] ] ] ] ] "descripcion" => array:1 [ "es" => "Antenas por unidad de superficie y fibromialgia." ] ] 1 => array:5 [ "identificador" => "tbl2" "tipo" => "MULTIMEDIATABLA" "mostrarFloat" => true "mostrarDisplay" => false "copyright" => "Elsevier España" ] ] "bibliografia" => array:2 [ "titulo" => "Bibliografía" "seccion" => array:1 [ 0 => array:1 [ "bibliografiaReferencia" => array:10 [ 0 => array:3 [ "identificador" => "bib1" "etiqueta" => "1" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Caring for medically unexplained physical symptoms after toxic environmental exposures: effects of contested causation." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "Engel CC Jr" 1 => "Adkins JA" 2 => "Cowan DN." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Environ Health Perspect" "fecha" => "2002" "volumen" => "110" "paginaInicial" => "641" "paginaFinal" => "7" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12194900" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 1 => array:3 [ "identificador" => "bib2" "etiqueta" => "2" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Musculoskeletal disorders in farmers and farm workers." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "Walker-Bone K" 1 => "Palmer KT." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Occup Med" "fecha" => "2002" "volumen" => "52" "paginaInicial" => "441" "paginaFinal" => "50" ] ] ] ] ] ] 2 => array:3 [ "identificador" => "bib3" "etiqueta" => "3" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Epidemiology of health effects of radiofrequency exposure." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:5 [ 0 => "Ahlbom A" 1 => "Green A" 2 => "Kheifets L" 3 => "Savitz D" 4 => "Swerdlow A; ICNIRP (International Commission for Non-Ionizing Radiation Protection) Standing Committee on Epidemiology." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Environ Health Perspect" "fecha" => "2004" "volumen" => "112" "paginaInicial" => "1741" "paginaFinal" => "54" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15579422" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 3 => array:3 [ "identificador" => "bib4" "etiqueta" => "4" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Subjective symptoms reported by people living in the vicinity of cellular phone base stations: review." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "Bortkiewicz Zmyslony M" 1 => "Szyjkowska A" 2 => "Gadzicka E." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Med Pr" "fecha" => "2004" "volumen" => "55" "paginaInicial" => "345" "paginaFinal" => "51" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15620045" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 4 => array:3 [ "identificador" => "bib5" "etiqueta" => "5" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "referenciaCompleta" => "Mobile telephone and its effects on population's health. Agència d'Avaluació de Tecnologia i Recerca Mèdiques (AATM). Generalitat de Catalunya. December 2001 (citado 04 Sep 2005). Disponible en: http://www.aatrm.net/html/ca/dir349/doc 7919.html" "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Mobile telephone and its effects on population's health. Agència d'Avaluació de Tecnologia i Recerca Mèdiques (AATM). Generalitat de Catalunya. December 2001 (citado 04 Sep 2005). Disponible en: http://www.aatrm.net/html/ca/dir349/doc 7919.html" "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:3 [ 0 => "Sánchez E" 1 => "Almazán C" 2 => "Parada A." ] ] ] ] ] ] ] ] 5 => array:3 [ "identificador" => "bib6" "etiqueta" => "6" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Recent advances in research on radiofrequency fields and health." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:7 [ 0 => "Krewski D" 1 => "Byus C" 2 => "Glickman BW" 3 => "Lotz WG" 4 => "Mandeville R" 5 => "McBride M" 6 => "et al." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Journal of Toxicology and Environmental Health" "fecha" => "2001" "volumen" => "B4" "paginaInicial" => "145" "paginaFinal" => "59" ] ] ] ] ] ] 6 => array:3 [ "identificador" => "bib7" "etiqueta" => "7" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Potential health risks of radiofrequency fields from wireless telecommunications devices." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:7 [ 0 => "Krewski D" 1 => "Byus C" 2 => "Glickman BW" 3 => "Lotz WG" 4 => "Mandeville R" 5 => "McBride M" 6 => "et al." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Journal of Toxicology and Environmental Health" "fecha" => "2001" "volumen" => "B4" "paginaInicial" => "1" "paginaFinal" => "143" ] ] ] ] ] ] 7 => array:3 [ "identificador" => "bib8" "etiqueta" => "8" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "referenciaCompleta" => "Disponible en: http:// www.bcn.es/estadistica/catala/dades/anuari02/cap02/C0201020.htm" "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Disponible en: http:// www.bcn.es/estadistica/catala/dades/anuari02/cap02/C0201020.htm" "idioma" => "es" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:1 [ 0 => "Anuario estadístico de la Ciudad de Barcelona 2002 (citado 5 Sep 2005)." ] ] ] ] ] ] ] ] 8 => array:3 [ "identificador" => "bib9" "etiqueta" => "9" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Posttraumatic stress disorder and physical illness: results from clinical and epidemiologic studies." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:1 [ 0 => "Boscarino JA." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:2 [ "doi" => "10.1196/annals.1314.011" "Revista" => array:6 [ "tituloSerie" => "Ann N Y Acad Sci" "fecha" => "2004" "volumen" => "1032" "paginaInicial" => "141" "paginaFinal" => "53" "link" => array:1 [ 0 => array:2 [ "url" => "https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15677401" "web" => "Medline" ] ] ] ] ] ] ] ] 9 => array:3 [ "identificador" => "bib10" "etiqueta" => "10" "referencia" => array:1 [ 0 => array:2 [ "contribucion" => array:1 [ 0 => array:3 [ "titulo" => "Juvenile primary fibromyalgia syndrome." "idioma" => "en" "autores" => array:1 [ 0 => array:2 [ "etal" => false "autores" => array:2 [ 0 => "Anthony KK" 1 => "Schanberg LE." ] ] ] ] ] "host" => array:1 [ 0 => array:1 [ "Revista" => array:5 [ "tituloSerie" => "Curr Rheumatol" "fecha" => "2001" "volumen" => "3" "paginaInicial" => "165" "paginaFinal" => "71" ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] ] "idiomaDefecto" => "es" "url" => "/00257753/0000012600000013/v0_201307291823/13086853/v0_201307291824/es/main.assets" "Apartado" => array:4 [ "identificador" => "62280" "tipo" => "SECCION" "es" => array:2 [ "titulo" => "Cartas cientificas" "idiomaDefecto" => true ] "idiomaDefecto" => "es" ] "PDF" => "https://static.elsevier.es/multimedia/00257753/0000012600000013/v0_201307291823/13086853/v0_201307291824/es/2v126n13a13086853pdf001.pdf?idApp=UINPBA00004N&text.app=https://www.elsevier.es/" "EPUB" => "https://multimedia.elsevier.es/PublicationsMultimediaV1/item/epub/13086853?idApp=UINPBA00004N" ]
Información de la revista
Compartir
Descargar PDF
Más opciones de artículo
Artículo
Este artículo está disponible en español
Fibromialgia y antenas de telefonía móvil
Cayetano Alegre, Conxita Vidal-Coll
10.1157/13086853Med Clin. 2006;126:514